рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдкрд░िрднाрд╖ा
(Meaning and Definition of Management)
рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рдПрд╡ं рдЬрдЯिрд▓ рд╢рдм्рдж рд╣ै। рдпрд╣ рдЗрддрдиा рд╡्рдпाрдкрдХ рд╣ै рдХि рдЗрд╕े рдЖрдзुрдиिрдХ рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдЬрдЧрдд рдоें рдХрдИ рдЕрд░्рдеों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╡िрдЪाрд░рдзाрд░ा рдЗрддрдиी рдЬрдЯिрд▓ рд╣ै рдХि, рдк्рд░ाрдпः рд╡िрдж्рд╡ाрди рдЗрд╕े рдЕрдкрдиी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдФрд░ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें рдХाрдо рдЪрд▓ाрдК рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╡िрднिрди्рди рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдПрд╡ं рд▓ेрдЦрдХों рдиे рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╡िрднिрди्рди рдкрд╣рд▓ुрдУं рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдЙрд╕рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рдЕрдкрдиे-рдЕрдкрдиे рддрд░ीрдХे рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕рдХो рдХोрдИ рд╕рд░्рд╡рдЧ्рд░ाрд╣्рдо рддрдеा рд╕рд░्рд╡рдоाрди्рдп рдкрд░िрднाрд╖ा рдЖрдЬ рддрдХ рдирд╣ीं рдмрди рдкाрдИ рд╣ै। рд╕рдХीрд░्рдг рдЕрд░्рде рдоें, рд╕рд░ рдЪाрд░्рд▓्рд╕ рд░ेрдиोрд▓्рдб рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдк्рд░рдмрди्рдз рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрдиे рдХी рдпुрдХ्рддि рд╣ै। рдЗрд╕ рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдЖрд╢рдп рд╕рдоुрджाрдп рдХे рдПрдХ рдЕрдзिрдХрд░рдг рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░рд╡ाрдиे рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें, рдЬाрд░्рдЬ рдЖрд░. рдЯेрд░ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдк्рд░рдмрди्рдз рд╕े рдЖрд╢рдп рдЙрд╕ рдХрд▓ा рддрдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдЬो рдХाрд░्рдпрдХुрд╢рд▓ рддрд░ीрдХे рд╕े рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рддि рдоें рдпोрдЧрджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрд░्рде рдоें, рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдеा рддрдеा рдЙрд╕рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХे рд╕ंрдЧрдарди, рдиिрд░्рджेрд╢рди, рдиेрддृрдд्рд╡ рдПрд╡ं рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдХे рдХाрд░्рдпों рдХो рдк्рд░рдмрди्рдз рдХो рд╕ंрдЬ्рдЮा рджी рдЧрдИ рд╣ै рд╣ै
рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдХुрдЫ рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рдмрди्рдз рдХो рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХो рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдоाрдирддे рд╣ैं। рдЗрдирдХा рдХрд╣рдиा рд╣ै рдХि рдЬрдм рд╕ंрд╕्рдеा рдоें рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рддрднी рдЙрдирдХे рдХाрд░्рдпों рдХा рдиिрдпोрдЬрди, рд╕ंрдЧрдарди, рд╕рдорди्рд╡рдп рдПрд╡ं рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рддाрдХि рд╕ंрд╕्рдеा рдЕрдкрдиे рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХे। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХो рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ेрддु рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХा рдиिрдпोрдЬрди рд╕ंрдЧрдарди, рд╕рдорди्рд╡рдп, рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдПрд╡ं рдиिрд░्рджेрд╢рди рд╣ो рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै।
рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рдХрддिрдкрдп рдк्рд░рдоुрдЦ рдкрд░िрднाрд╖ाрдПं рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं-
рдк्рд░ो. рдЖрд░.рд╕ी. рдбेрд╡िрд╕ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें – “рдк्рд░рдмрди्рдз рдХाрд░्рдпрдХाрд░ी рдиेрддृрдд्рд╡ рдХा рдХाрд░्рдп рд╣ै, рдпрд╣ рд╕ंрдЧрдарди рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рдХी рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХे рдЖрдпोрдЬрди, рд╕ंрдЧрдарди рддрдеा рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдХा рдХाрдо рд╣ै।"
рдИ. рдПрдл. рдПрд▓. рдмेрдЪ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ –"рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдХिрд╕ी рдЙрдкрдХ्рд░рдо рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЕрдерд╡ा рдХाрд░्рдп рдХो рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдХे рд╣ेрддु рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХा рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рдЖрдпोрдЬрди рдПрд╡ं рдиिрдпрдорди рдХрд░рдиे рдХा рдЙрдд्рддрд░рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕рди्рдиिрд╣िрдд рд╣ै।""
рдЬी. рдИ. рдоिрд▓рд╡рд░्рдб рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ – "рдк्рд░рдмрди्рдз рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдФрд░ рдРрдЬेрди्рд╕ी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдиीрддिрдпों рдХा рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡рдпрди рдиिрдпोрдЬрди, рдФрд░ рдкрд░्рдпрд╡ेрдХ्рд╖рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"
рдЬॉрд░्рдЬ рдЖрд░. рдЯैрд░ी рдиे рдк्рд░рдмрди्рдз рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рд▓िрдЦा рд╣ै – рдХि "рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдиिрдпोрдЬрди, рд╕ंрдЧрдарди, рдЙрдд्рдк्рд░ेрд░рдг рдПрд╡ं рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрдирдоें рд╕े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдоें рдХрд▓ा рдПрд╡ं рд╡िрдЬ्рдЮाрди рджोрдиों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдкूрд░्рд╡ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрд╡рд░्рддрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"
рд╕ी. рдбрдм्рд▓्рдпू. рд╡िрд▓рд╕рди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ –"рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд▓рдХ्рд╖्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдоाрдирд╡ीрдп рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдПрд╡ं рдиिрд░्рджेрд╢рди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।"
рдЬी. рдИ. рдоेрдХрдлाрд░рд▓ैрдг्рдб рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ –"рдк्рд░рдмрди्рдз рд╡рд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкूрд░्рдг рд╕ंрдЧрдардиों рдХा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд, рд╕ंрддुрд▓िрдд рдПрд╡ं рд╕рд╣рдХाрд░िрддाрдкूрд░्рдг рдоाрдирд╡ीрдп рдк्рд░рдпाрд╕ों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ृрдЬрди рдХрд░рддे рд╣ैं, рдиिрд░्рджेрд╢рди рдХрд░рддे рд╣ैं, рдмрдиाрдП рд░рдЦрддे рд╣ैं рддрдеा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХрд░рддे рд╣ैं।"
рдкीрдЯрд░ рдПрдл. рдб्рд░рдХрд░ рдХे рд╢рдм्рджों рдоें – "рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рдмрд╣ुрдЙрдж्рджेрд╢ीрдп рддрдд्рд╡ рд╣ै рдЬो рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд░рддा рд╣ै, рдк्рд░рдмंрдзрдХों рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ों рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд░рддा рд╣ै।"
рдк्рд░ो. рдЬॉрди рдПрдл. рдоी. рдХे рдорддाрдиुрд╕ाрд░ – "рдк्рд░рдмрди्рдз рд╕े рдЖрд╢рдп рди्рдпूрдирддрдо рдк्рд░рдпाрд╕ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдзिрдХрддрдо рдкрд░िрдгाрдо рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХी рдХрд▓ा рд╕े рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХि рдиिрдпोрдХ्рддा рдПрд╡ं рдиिрдпोрдХ्рддि рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рдЕрдзिрдХрддрдо рд╕рдоृрдж्рдзि рдПрд╡ं рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ी рддрдеा рдЬрдирддा рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рд╢्рд░ेрд╖्рда рд╕ेрд╡ा рд╕ंрднрд╡ рд╣ो рд╕рдХे।"
рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ (Characteristics of Management)
(i) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрдиे рдХी рдХрд▓ा рддрдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै।
(ii) рдЗрд╕рдоें рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рддрдеा рдХाрд░्рдпрдХрд░्рдд्рддाрдУं рдХो рд╕рдоूрд╣ рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ाрдоूрд╣िрдХ рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдмрдв़ा рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
(iii) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХो рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрдиे рдХी рдЬ्рдЮाрди рдХी рдПрдХ рд╢ाрдЦा рдЕрдерд╡ा рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै।
(iv) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдоें рдоाрдирд╡ीрдп рддрдеा рднौрддिрдХ рд╕्рд░ोрддों рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
(v) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рддрдеा рдЙрд╕े рдмрдиाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। (vi) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХो рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рднी рдоाрдирддे рд╣ैं।
(vii) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдоें рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं—
(a) рдиिрдпोрдЬрди рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा (Planning),
(b) рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди (Formulation of Objectives),
(c) рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиा (Organization of Tasks)
(d) рдиिрд░्рджेрд╢рди рдХрд░рдиा (Instructing the Tasks)
(e) рдиिрдпुрдХ्рддिрдпाँ рдХрд░рдиा (Appointing Workers)
(f) рд╕рдо्рдкाрджрди рддрдеा рд╕рдорди्рд╡рдп рдХрд░рдиा (Executing and Coordinating)
(g) рдоूрд▓्рдпांрдХрди рддрдеा рдиिрдпрди्рдд्рд░рдг рдХрд░рдиा (Evaluation and Controlling )
(h) рдХाрд░्рдпрдХрд░्рдд्рддाрдУं рдХो рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рдХрд░рдиा (Encouraging) |рдЗрди рд╕рднी рдХ्рд░िрдпाрдУं рддрдеा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдУं рдХो рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдоें рд╕рдо्рдкाрджिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं।
рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХी рдк्рд░рдХृрддि (Nature of Management)
рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдмрджрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдкрд╣рд▓े 'рдк्рд░рдмрди्рдзрди' рддрдеा 'рд╕्рд╡ाрдоिрдд्рд╡' рдХो рдПрдХ рд╣ी рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХрд░рддे рдеे рдкрд░рди्рддु рдЖрдЬ рддрдХрдиीрдХी рдПрд╡ं рдФрдж्рдпोрдЧिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдЗрдирдХे рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдк्рд░рдХृрддि рднिрди्рди рд╣ैं। рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै—
(i) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдПрдХ рдХрд▓ा рддрдеा рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдФрд░ рдПрдХ рдЕрдз्рдпрдпрди рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рднी рд╣ै।
(ii) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдПрдХ рд╡िрдХाрд╕ рдХा рд╕ाрдзрди рддрдеा рдЕрдзिрдХाрд░ рддंрдд्рд░ рднी рд╣ै।
(iii) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрдиे рдХी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
(iv) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ंрдЧрдаिрдд рд╕рдоूрд╣ рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрдиे рдХा рдПрдХ рддंрдд्рд░ рд╣ै।
(v) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп/ рдкेрд╢ा рд╣ै, рдЗрд╕рдХी рдЕрдкрдиी рдЖрдЪाрд░-рд╕ंрд╣िрддा рд╣ै।
(vi) рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рд╣ै।
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдЕрд░्рде
(Meaning of Educational Management)
рдЖрдЬ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдпुрдЧ рдоें рдк्рд░рдмрди्рдз рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рддो рдк्рд░рдмрди्рдз рдиे рдХ्рд░ांрддिрдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрдпा рд╣ै।
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ-рдк्рд░рдмрди्рдз рджो рд╢рдм्рджों-рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд╣ै-рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ (рд╢िрдХ्рд╖ा) рдПрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз (рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा) рдЕрддः рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдЕрд░्рде рд╣ुрдЖ рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рдк्рд░рдмрди्рдз рдХрд░рдиा। рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдпрд╣ рджेрдЦा рдЬाрддा рд╣ै рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрд░्рдп рдХैрд╕े, рдХрдм рдПрд╡ं рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиे, рдиिрд░्рдгрдп рд▓ेрдиे,рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиे рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рдиे, рдЙрдирдХो рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдиे, рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХा рдЬ्рдЮाрди рдХрд░рд╡ाрдиे рдиिрдпोрдЬрди рдХрд░рдиे рдк्рд░ेрд░рдгा рджेрдиे, рд╕ंрдЧрдардиाрдд्рдордХ рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे, рдХाрд░्рдп рдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиे рдПрд╡ं рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рдиे рдЖрджि рд╕рднी рд╕ंрдмंрдзिрдд рдкрдХ्рд╖ों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ोрддा рд╣ै।
"рдк्рд░рдмрди्рдз рдпрд╣ рдЬाрдирдиे рдХी рдХрд▓ा рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рдХрд░рдиा рд╣ै рддрдеा рдЙрд╕े рдХрд░рдиे рдХा рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо рддрд░ीрдХा рдХ्рдпा рд╣ै?" - рдПрдо. рдбрдмрд▓ू рд╕рд░
рд╢िрдХ्рд╖рдг рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╣ै рдЗрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЕрдкрдиे рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХौрд╢рд▓ рдХो рд╕ेрд╡ाрдПं рдзрди рдХे рдмрджрд▓े рдЫाрдд्рд░ों рдХो рджेрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕рдлрд▓рддा рдЙрдд्рддрдо рдк्рд░рдмрди्рдз рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै। рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдоाрдирд╡ (рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЫाрдд्рд░) рдорд╢ीрди (рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рд╕ाрдзрди рдЙрдкрдХрд░рдг) рдоाрд▓ (рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा) рдиिрд╖्рдкрдд्рддि, рдоुрдж्рд░ा рдмाрдЬाрд░ (рд╢ुрд▓्рдХ) рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рддрдеा рдоाрдирд╡ рд╢рдХ्рддि рд╣ै।
рдиिрдпोрдЬрдХ рддрдеा рд╕ंрдЧрдарди (рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ, рдк्рд░рдзाрдиाрдЪाрд░्рдп, рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рдЫाрдд्рд░, рдХрд░्рдордЪाрд░ी, рдЕрднिрднाрд╡рдХ рдЗрди рд╕рдмрдХो рдЧрддिрд╢ीрд▓ рдмрдиाрдП рд░рдЦрддा рд╣ै। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рдк्рд░ाрдЪीрди рдПрд╡ं рдЖрдзुрдиिрдХ рдЕрд░्рде рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рджोрдиों рдХाрд▓ों рдХो рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдУं рдХो рд╕рдордЭрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।
рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рдЧुрд░ुрдХुрд▓ों рд╡ рдЖрд╢्рд░рдоों рдоें рдЧुрд░ुрдУं рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдкाрда рдХрд░рддे рдеे рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡ेрддрдирднोрдЧी рдирд╣ीं рд╣ोрддे рдеे рдХ्рдпोंрдХि рдЙрдирдХा рд▓рдХ्рд╖्рдп рд╕ेрд╡ा рдПрд╡ं рд╕्рдеाрди рдХा рдеा। рдЕ рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХी рд╢िрдХ्рд╖ा-рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрд╡ं рд╕ंрд╕्рдеा рдХो рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдЧрдд рд░ूрдк рд╕े рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЪрд▓ाрддे рдеे।
рдмौрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХेрди्рдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕ाрд░ा рд╡्рдпрдп рд░ाрдЬाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।
рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдзाрд░्рдоिрдХ рдмрдиा рд░рд╣ा рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоुрджाрдп рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рддрдеा рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд╣ाрде рдоें рде рд╕рдордп рдиिрдпрдо, рд╕िрдж्рдзाрди्рдд, рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖рдг-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдкрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ो рдмрдиाрддे рдеे।
рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдмрдб़ी рддेрдЬी рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡ांрдЫिрдд рд╢ाрд╕рдХीрдп рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХिрдпा рд╣ै
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा
(Concept of Educational of Management)
рдоाрдирд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХ्рд░िрдпा рдХिрд╕ी рди рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЗрддрдиी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдХि рдпрджि рдЗрд╕рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрдпा рдЬाрдП। рддो рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдоों рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдЖ рдЬाрддा рд╣ै।
рд╡рд░्рддрдоाрди рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рдоें рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ुрдП рд╣ैं- (1) рд╢िрдХ्рд╖ा, рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХी рд╕рд╢рдХ्рдд рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рд╕ाрде-рд╕ाрде рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рд╡िрдХाрд╕ рдПрд╡ं рдЬрдирд╢рдХ्рддि рдиिрдпोрдЬрди рдХा рдЖрдзाрд░ рдмрди рдЧрдИ рд╣ै।
(2) рдпрд╣ рдПрдХ рдоाрдирд╡ीрдп рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ो рд░рд╣ी рд╣ै। рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдЕрди्рдп рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдпों рд╕े рднिрди्рди рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдоाрдирд╡ рд╡िрдХाрд╕ рдХे рд▓िрдП рдХिрдП рдЧрдП рд╢्рд░рдо рдХा рдоूрд▓्рдп рд▓ेрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп, рдПрдХ рдоिрд╢рди (рд╕ेрд╡ा рдХाрд░्рдп) рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд▓ाрдн рд╕рдоाрдЬ рддрдеा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХो рдоिрд▓рддा рд╣ै। рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоें рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै।
рд╣ेрдиे рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рд╣ै рдЗрд╕рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдЕрдкрдиे рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХौрд╢рд▓ рдХी рд╕ेрд╡ाрдПं, рдзрди рдХे рдмрджрд▓े рдЫाрдд्рд░ों рдХो рджेрддा рд╣ै। рдЫाрдд्рд░, рд╢िрдХ्рд╖рдХ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджाрди рдХिрдП рдЧрдП рдЬ्рдЮाрди рддрдеा рдХौрд╢рд▓ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдХे рдЕрдкрдиी рдХ्рд╖рдорддाрдУं рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдХрд░рддे рд╣ैं। рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рд╣ै рд╢िрдХ्рд╖ा рдпрдж्рдпрдкि рдЬीрд╡рдирдкрд░्рдпрди्рдд рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдЙрдд्рддрдо рдк्рд░рдмрди्рдз рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХी рдЧрдИ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ी рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рд╣ै рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдоाрдирд╡ рд╕рдоूрд╣ рддрдеा рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХे рд▓िрдП рдЕрд░्рдеाрдд् рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХे рдХрд░्рдоिрдпों рддрдеा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпी рд╕ंрд╕्рдеा рдХे рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХे рд▓िрдП рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рд╣ोрдиा рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрдж्рдпोрдЧ рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा "рдк्рд░рдмрди्рдз" рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा “ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди" рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ै। рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдкрдж рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░рддा рд╣ै। рдк्рд░рдЪрд▓िрдд рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें "рдк्рд░рдмрди्рдз" рд╢рдм्рдж рдЙрдж्рдпोрдЧ рддрдеा рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХेрди्рдж्рд░ों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХा рд╕ाрд░ा рд╡्рдпрдп рд░ाрдЬाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा।
рдордз्рдпрдХाрд▓ рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рд╕्рд╡рд░ूрдк рдзाрд░्рдоिрдХ рдмрдиा рд░рд╣ा рдФрд░ рдЗрд╕ рд╕рдордп рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдоुрджाрдп рдПрд╡ं рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рддрдеा рд░ाрдЬाрдУं рдХे рд╣ाрде рдоें рде рд╕рдордп рдиिрдпрдо, рд╕िрдж्рдзाрди्рдд, рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдПрд╡ं рд╢िрдХ्рд╖рдг-рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХे рд░ाрдЬाрдУं рдХे рдкрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ो рдмрдиाрддे рдеे।
рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕рдордп рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХा рдмрдб़ी рддेрдЬी рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै рдФрд░ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╕ंрдХрд▓्рдкрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╡ांрдЫिрдд рд╢ाрд╕рдХीрдп рд▓рдХ्рд╖्рдпों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХिрдпा рд╣ै
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ाрдПँ
(Definitions of Educational Management)
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХे рд╡िрд╖рдп рдоें рдЕрдиेрдХ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдиे рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рд░ाрдп рджी рд╣ै, рдХुрдЫ рд╡िрдж्рд╡ाрдиों рдХे рдХрдердиों рдХो рдпрд╣ां рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै-
рдЧैंрдб рддрдеा рд╢рд░्рдоा - (Gande and Sharma ) - " рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдкрди рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рд╡्рдпाрдкрдХ рдЕрд░्рде рд╡ाрд▓ा рд╡िрд╖рдп рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдкрди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╣ी рдПрдХ рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдкрди рд╕े рд╣рдо рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдиीрддिрдпों рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг, рдЙрдирдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдФрд░ рдЙрдирдХा рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдЖрджि рд╡िрд╖рдпों рдХा рд╣ी рдмोрдз рдкाрддे рд╣ैं। рд╢िрдХ्рд╖ा рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдкрди рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдпोрдЬрдиा рдмрдиाрдиा, рдЙрд╕рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХрд░рдиा, рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдЪाрд▓рди рдХрд░рдиा, рдиीрддि рдФрд░ рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╕рдоाрдпोрдЬрди рдХрд░рдиा рддрдеा рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдПрд╡ं рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рдиा рдпे рдкांрдЪ рддрдд्рд╡ рдЖрддे рд╣ैं। рдпрдж्рдпрдкि рдпे рдкांрдЪों рддрдд्рд╡ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рд╕े рдмंрдзे рд╣ुрдП рд╣ैं рддрдеाрдкि рдЙрдирдХा рдХुрдЫ рдЕंрд╢ рддрдХ рдкृрдердХ-рдкृрдердХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╣ै।"
рдХोрдаाрд░ी рд╢िрдХ्рд╖ा рдЖрдпोрдЧ (1964-66) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ – "рднाрд░рдд рдХा рднрд╡िрд╖्рдп рдЙрд╕рдХी рдХрдХ्рд╖ाрдУं рдХे рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै।" рдЙрдХ्рдд рд╢рдм्рджों рдоें рдЧрдгрддंрдд्рд░ рдХे рд▓िрдП рдпोрдЧ्рдп рдиाрдЧрд░िрдХ рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рдоें рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдЕрдиुрдХूрд▓ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдиिрд░्рдоिрдд рдХрд░ 'рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рд╕рдо्рдк्рд░ाрддि' рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдЙрд╕рдХे 'рдк्рд░рдмрди्рдз' рдФрд░ 'рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा' рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рд╣ै। рдЕрддः рд▓ाрднрдХाрд░ी рдПрд╡ं рдк्рд░рднाрд╡рдкूрд░्рдг рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП 'рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдк्рд░рдмрди्рдз' рдпा рд╕ंрдЧрдарди рдЕрдкрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै।"
рдХिрдо्рдмाрд▓ рдПрд╡ं рдХिрдо्рдмाрд▓— "рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдЙрд╕ рдХрд▓ा рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рдордиुрд╖्рдп рдоें рдФрд░ рдоाрд▓ рдХो рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рдЪाрд▓ू рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдХो рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд▓ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।"
рдХुрди्рджрдЬ- 'рдФрдкрдЪाрд░िрдХ рд╕рдоूрд╣ों рдоें рд╕ंрдЧрдаिрдд рд▓ोрдЧों рд╕े рдХाрдо рдХрд░ाрдиे рдХी рдХрд▓ा рдХा рдиाрдо рд╕े рд╣ै।"
рд╢िрдХ्рд╖ा рдк्рд░рдмрди्рдзрди рдХी рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ
(Characteristics of Educational Management)
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рдпा рдЖрдпाрдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
(1 ) рдиिрдпोрдЬрди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा- рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╕рдмрд╕े рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдиिрдпोрдЬिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╣ै। рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдкूрд░्рдг рдиिрдпोрдЬिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдЕрди्рдп рд╢рдм्рджों рдоें рд╕ाрд░े рдХाрд░्рдп рдХ्рд░рдордмрдж्рдз рдПрд╡ं рдиिрдпोрдЬिрдд рддрд░ीрдХे рд╕े рдХिрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рд╣ी рдирд╣ीं рдмрд▓्рдХि рд╕рднी рдк्рд░рдмрди्рдзों рдХी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдоाрдиी рдЬाрддी рд╣ै।
(2) Educational management is a coordinating resource-
рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз, рд╢िрдХ्рд╖ा рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕ाрдзрдиों рдоें рд╕рдорди्рд╡рдп рдХрд░рддा рд╣ै рддрдеा рдПрдХीрдХрд░рдг рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡рд╣ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рд╕рдлрд▓ рдмрдиाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдЫाрдд्рд░-рдЫाрдд्рд░ाрдПं, рд╢िрдХ्рд╖рдХों рдЖрджि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеाрдПं рд╣ोрддी рд╣ैं।
(3) рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рд╕рдоूрд╣рд╡ाрдЪрдХ рд╕ंрдЬ्рдЮा рд╣ै - рдЗрд╕рдоें рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╕ंрд╕्рдеा рдиिрд╣िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рд╕рдоूрд╣ рдиिрд╣िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬो рдЕрдкрдиी-рдЕрдкрдиी рднूрдоिрдХा рдХा рдиिрд░्рд╡ाрд╣ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рдЬрдЯिрд▓ рдЕрд░्рде рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рд╕े рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдПрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рднी рд╣ै, рдк्рд░рдмрди्рдз рдоें рдЕрдзीрдирд╕्рдеों рд╕े рдХाрдо рдХрд░ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
(4) рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХ्рд░िрдпा рд╣ै-рд▓ाрд░ेрди्рд╕ рдПрдк्рдкрд▓े рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░-рдк्рд░рдмрди्рдз, рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ै рди рдХि рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рдиिрд░्рджेрд╢рди, рдк्рд░рдмрди्рдз рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рд╣ैं, рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдоें рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░рддे рд╣ैं рдЬो рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рд╕ृрдЬрди рдХрд░рддे рд╣ैं।
(5) рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рдЕрджृрд╢्рдп рдХौрд╢рд▓ рд╣ै рдпрд╣ рдХोрдИ рджिрдЦाрдИ рджेрдиे рд╡ाрд▓ा рддрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рддो рдРрд╕ा рдХौрд╢рд▓ рд╣ै, рдЬिрд╕े рдЙрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдоें рд▓ोрдЧ рдЕрдкрдиे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдк्рд░рд╡ेрд╢ рджिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕рд▓िрдП рд▓ाрд▓ाрдпिрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं рдХि рд╡рд╣ाँ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рдЙрдд्рддрдо рд░рд╣рддा рд╣ै। рдкрд░िрдгाрдо рдХा рдЙрдд्рддрдо рд░рд╣рдиा, рдЙрдд्рддрдо рдк्рд░рдмрди्рдз рдХौрд╢рд▓ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै ।
(6) рдоूрд▓рд░ूрдк рд╕े рдХिрдпा рд╣ै-рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдоूрд▓рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬो рдХाрд░्рдп рдХो рд╕рдо्рдкाрджрди рдХрд░ाрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоाрдирд╡ीрдп рд╕рдо्рдмрди्рдз, рднौрддिрдХ рд╕ंрд╕ाрдзрди рддрдеा рдкрддि рд╕े рд╣ोрддा рд╣ै।
(7) рдПрдХ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдХ्рд░िрдпा рд╣ै- рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХिрд╕ी рднी рдХाрд░्рдп рдХो рджिрд╢ा рджेрдиे рдоें рд╕рджा рд╕рд╣рдпोрдЧी рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╕ाрд░्рд╡рднौрдо рд╣ै। рдиिрдпोрдЬрди, рд╕ंрдЧрдарди, рдиिрдпंрдд्рд░рдг рддрдеा рдиिрд░्рджेрд╢рди рдЖрджि рд╕рднी рд╕ाрд░्рд╡рднौрдоिрдХ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░्рдп рд╣ै। рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рдХाрд░्рдп рдк्рд░рдмрди्рдзрдХ рдХो рдХрд░рдиा рдкреЬрддा рд╣ै।
(рдЩ) рдк्рд░рдмрди्рдз рдПрдХ рдЙрдж्рджेрд╢्рдпрдкूрд░्рдг рдХ्рд░िрдпा рд╣ै-рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХिрд╕ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдмрдЪ्рдЪों рдХो рд╢िрдХ्рд╖ा рджेрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рд╕े рд╕्рдеाрди, рд╕ाрдоाрди, рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों, рдЙрдкрдХрд░рдгों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрдирдХा рд╕рдмрдХा (рд╕рдмрдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд▓рдХ्рд╖्рдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рд╣ै।
( 9 ) рдк्рд░рдмрди्рдз рдХा рджीрдЪि рдХाрдо рдХрд░ाрдиा рд╣ै- рдпрд╣ рд╕्рд╡рдпं рдХाрд░्рдп рди рдХрд░рдХे рдХाрд░्рдп рдХрд░ाрддा рд╣ै। рдк्рд░рдзाрдиाрдЪाрд░्рдп рд╕्рд╡рдпं рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдкрдв़ाрддे рд╣ैं рдХिрди्рддु рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╢िрдХ्рд╖рдХ рд╕े рдХाрд░्рдп рд▓ेрддे рд╣ैं, рдФрд░ рдЧैрд░- рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдХрд░्рдордЪाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдЬुрдЯाрдиे рдПрд╡ं рд╡ाрддाрд╡рд░рдг рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░ाрдиे рдоें рд╕рд╣рдпोрдЧ рд▓ेрддे рд╣ैं।
(10) рдЕрдирд╡рд░рдд् рдЪрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा- рдЗрд╕рдХी рдПрдХ рдЕрди्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддा рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЕрдирд╡рд░рдд рд░ूрдк рд╕े рдЪрд▓рддी рд░рд╣рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдпोрдЬрдиा, рдиिрд░्рдгрдп рдХрд░рдиे, рд╕ंрдЧрдарди, рдиिрд░्рджेрд╢рди, рд╕рдорди्рд╡рдп рдЖрджि рдХे рдмाрд░े рдоें рдиिрд░рди्рддрд░ рдХाрд░्рдп рдХिрдП рдЬाрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рд╢ैрдХ्рд╖िрдХ рдк्рд░рдмрди्рдз рдХी рдЕрди्рдп рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПं рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-
(12) рдЗрд╕рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдк्рд░рдмंрдзрдХ рдпा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдХ рдХी рдиीрддिрдпों рдХो рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рд╕े рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ंрдЧрдарди рдХा рдкृрдердХ рдЕंрдЧ рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рд╡े рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рддрдеा рдХाрд░्рдп рдЖрддे рд╣ैं рдЬो рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдХ्рд░िрдпाрд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░рдмंрдз рд╡рд╣ рд╢рдХ्рддि рд╣ै, рдЬो рд╕ंрдЧрдарди рдоें рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рд▓िрдП рдиेрддृрдд्рд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддी рд╣ै рддрдеा рд╕рднी рдХा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХрд░рддी рд╣ै।