June 13, 2022

Intelligence




Intelligence

Introduction

Psychologists agreed that they do not know what intelligence is? They can only observe how it work in terms of behaviours. The assumption is that behaviour reflects intelligence. The present basis of study has yielded such important and usable information about man's behaviour as to be extremely helpful to teachers. Intelligence is nothing but intelligent behaviour. Intelligence is nothing but intelligent behaviours.

"An intelligent behaviour is that which is above the norms of a particular group." It is above the average behaviour. 

A child of two years old behaves above his age group children, he is known as intelligent boy. The intelligence is an inferred phenomenon from behaviour. This meaning of intelligence should be accepted and preserved at least until we have a better construct or more definite knowledge.



Definition/Meaning of Intelligence

The term intelligence means 'Intellect' and 'under standing'. Generally speaking. 'alertness' with regards to the actual situation of life is an index of intelligence. From the layman point of view intelligence means common sense or application part of knowledge. Intelligence is generally guessed from the way a person appears to understand a fact or a group of facts, and the manner in which he/she responds to those facts. But in ancient India our great rishis called it viveka or 'Vivekatmaka Budhl'.

As far as possible the definitions of intelligence is grouped under the following categories. These are as follows:

1. Intelligence Means Ability to Adjust

The following psychologists are strong supporters of this category of definition.

(a) Stern: Intelligence is the general capacity of an individual consciously to adjust his thinking to new requirements. It is the general mental adaptability to new problems and conditions of life or the ability to adjust oneself to a new situation.


(b) Ross: Intelligence means conscious adaptation to new situation.


(c) Burt: Intelligence is the capacity of flexible adjustment.


(d)Colvin: Intelligence as ability to adjust to environment.


II. Intelligence Means Ability to Learn

The second group of psychologists emphasise on ability to learn. The following are the psychologists who support the above definitions:

(a) Woodworth has defined Intelligence 'as intellect put to use'. It is the use of intellectual abilities for handling a situation or accomplishing any task. It is the capacity to acquire capacity or it is an indicator of the ability to cope successfully with novel situations.

(b) Thorndike has defined Intelligence as the power of making good responses from the point of view of truth and fact or it may be defined as the ability to make profitable use of past experiences or Intelligence is the ability of learning. 


Intelligence Means Ability to Carry on Abstract Thinking

The following are the psychologists who strongly advocated the meaning of intelligence as follows:

(a) Terman: He defined Intelligence as the ability to carry on abstract thinking or the ability to think abstractly. 

(b) Binet: Intelligence is a capacity to think well, to judge well and to be self-critical. 


Comprehensive and Modern Definition of Intelligence

In view of the lacunae in the various definitions, the following psychologists have suggested the comprehensive and global ideas on intelligence,

(a) David Wechsler defined Intelligence as the aggregate or global capacity of an individual to act purposefully. to think rationally and to deal effectively with his environment. In his definition he has given emphasis on three aspects, i.e., purposeful activities, rational thinking and effective dealings of an individual to consider intelligence.

(b) Stoddard defined Intelligence is the ability to undertake activities that are characterized by difficulty, complexity, abstractness, economy, adaptiveness to a goal, social value, emergence of originals and to maintain such activities under the condition that demand a concentration of energy, and a resistance to emotional forces. If we analyse the attributes of intelligence given by Stoddard the nature of intelligence will be very clear.


Characteristics of Intelligence 

On the basis of above definitions, the following characteristics can be enumerated.

1. It is an ability of abstract thinking

2. It is a capacity to adjust in new situation. 

3. It is a general mental adaptability

4. It is an ability to relate diverse situations. 

5. It is the capacity to acquire capacities and originds.

6. It is the innate disposition and flexibility of mind. 

7. It is a concentration of energy and global capacity.

8. It is a resistance to emotional forces.

9. It is a power of self-criticism or auto-criticism. 

10. It is an inborn capacity to perceive the right thing at the right place and maintain definite direction. 

11. It is an ability to reduce relationship.

12. It is an ability to learn from experience. 

13. It is an ability to carry on higher process of thoughts.

14. It is an ability of verbal and numbers reasoning. 

15. It involves inductive and deductive reasoning or thinking.

Types of Intelligence

Basically the term intelligence has been classified into three groups. They are as follows:

(a) The Abstract Intelligence

Abstract intelligence refers to the ability to understand and deal with symbols-words, numbers, formulas and diagrams. It means the capacity to solve problems presented in the above form. This type of intelligence can be predicted by testing level of aspiration, capacity to do various types of work and his special interest and speed of work. Generally the lawyers, physicians, literary men, students, statesmen, businessmen and professionals possess abstract intelligence on high degree.

(b) The Concrete/Mechanical/Motor Intelligence

This intelligence refers to the ability to deal readily and effectively with Machines and Mechanical contrivances or the ability of an individual to concrete situations and to react to them adequately. The motor intelligence is more related to physical education, i.e., the activities of games and sports. Thus the person who is engaged in the work of engineering, highly trained persons of mechanic and industry belong to this group of intellectuals.

(c) The Social Intelligence

The person who is able to deal effectively with the people and maintain good social situations possess more social intelligence. These people make friendship easily and understand human relations. The people like salesman, diplomat and politician, etc., belong to this category.

Though there is no specific demarcation of distributing intelligence yet it can be said that some may be more in abstract and others may be mechanical and social intelligence. If a person is very good in abstract intelligence may not be equally fruitful in mechanical work but may be better than average and vice versa.

June 10, 2022

Creativity { Part 2 }



Creativity


 Steps or Stages of Creative Thinking Process


Unlike many psychometrists and educators, those who theorize about the thoughts and emotions involved in creativity are generally not bound by the creativity-equals-divergent thinking assumption. Instead, they look at broader aspects of human functioning Wallas (1926) described the process as consisting of four stages, i.e., preparation, incubation. Inspiration or illumination and verification or revision.


(a) Preparation

It is the first step in which a problem is investigated in every possible way, It means the conscious work on the problem is initiated and continued till the problem solver familiar with the various features of the problem. Here the problem is analysed and the stage or plan of action is set for its solution. The facts and materials relevant to the problems are collected or gathered for solving the problem in hand. But sometime it so happens that without solving the problem the thinkers keep aside the problem for the time being and do some other activities.


(b) Incubation

In the second stage no conscious thought is given to the problem but the ideas and materials collected in the period of preparation are somehow stored below the conscious level of the psyche. This is the stage of no work or rest period. But somehow the mind continues to search or experience clue to the solution of the problem.


(c) Illumination

During this stage the 'Aha' feeling is suddenly experienced, often unexpectedly This means a sudden appearance of the solution of his problem comes to the mind.


(d) Verification

The final stage is verification. When the new idea is evaluated on the basis of its creator's own standards which may be sharply different from the public and criticism starts. Here the idea which appeared through insight may be considered as the correct answer. In case it does not work out. fresh attempts are made to solve the problem.


Dimensions of Creativity


⇒ According to Guilford there are four creative thinking abilities: fluency, flexibility, originality and elaboration. The intellectual operation for these abilities is divergent, and it can apply all content areas Generally creativity test (verbal or non-verbal) measure all the above dimensions of creativity. Let us now try to illustrate the above dimensions one by one:


(i) Fluency

Researches in the field of creativity have revealed that highly creative persons are thought to be more fluent in their thinking and able to generate alternative ideas in great variety and large quantity. Examples of this competency include writing large number of acceptable plot titles for untitled literary works and imagining many consequences of a change in the environment or in the conditions of life (e.g.. suppose the world's supply of oil would dry up: list as many consequences as you can imagine). This is called ideational fluency because it denotes skills in generating quantities of ideas in a language context. But associational fluency is the ability to produce many relationship or meaningful associations with a given idea. It is evident by the quantity of synonyms a person can attach to any familiar word that has many meanings or it characterises thinking by analogy. Similarly, expressional fluency refers to skills in Juxtaposing words to meet sentence structure requirements. It is the production of alternative organised thoughts. A sequence of words in a sentence represents a thought system.


(ii) Flexibility

The skill of being to able discontinue an existing pattern of thought and shift to new patterns or shifts from one set of assumption or approach to another is called flexibility. Spontaneous flexibility deals with changes in direction of thinking when a person is not instructed to do so. For example, in listing the various uses of a brick, the flexible individual tends to produce ideas relating not only to the weight of the object but also to its size, colour, shape, texture and so on. Adaptive flexibility deals with changes in direction of thinking to solve problems. In this case content is figural, such as geometric forms which the persons use to make as many objects as possible.


(c) Originality

The process of originality is on products that are unexpected and sometimes amusing. It is found out that divergent production is the generation of logical alternatives to fit the needs of given information and that logical alternatives depend upon the original ideas of the person concerned. Thus creativity is the process of originality, uniqueness and even sometimes idiosyncratic ways of doing things or showing problems.


(d) Elaboration

Elaboration is seen in facility in giving details to round out a complex innovation, such as an organised plan or how much skilled in planning and organization. For example, a person demonstrates the ability to fill in all of the various details necessary to make a briefly outlined project depends upon the elaboration.


Identification of Creative Individuals


Creativity of an individual can be seen in the interaction of his intellect personality, motivation and the biography although its distribution is neither equal or universal. Researches in this regard have proved that creative potential are unique and divergent in nature rather than associating with welligence. The identification of creative potential depends upon the following measures :


(i) By observation of behaviour,

(ii) Through rating scale and attitude scales,

(iii) By the help of interview/asking questions informally, 

(iv) By the help of situational tests. interest inventories. aptitude test projective techniques and personality test, etc. 

(v) By studying the cummulative record, if maintained about the individual, and 

(vi) By the help of standardized tests along with creativity tests.


Factors Affecting/Hindering/Obstructing or Impediments to the Promotion of Creativity


There are different factors which obstruct or block creativity development. These are the following:


(a) Partiality or Negative Treatment of Parents

It is found out that there is a difference in treatment from the parents with regard to facilities to boys and girls at home. The boys are provided with more opportunities, encouragement and positive attitude rather than girls, hence, creative development is suppressed and not nurtured from the very beginning. 


(b) Unfavourable Home Conditions and Unfavourable Attitudes Towards Children

It is a fact that home is the child's first environment and a can help the child to do and undo everything when he/she is capable of doing the things. But broken home, discouragement. authoritarian discipline and not providing proper play equipments at the time of childhood and obstructive social anitudes and lack of rewards discourage creativity among children.


(c) Lack of Stimulation and Unfavourable Environment

Even though the foundations for creativity are made from the very beginning of the early childhood stage yet its development must be stimulated in the later stage. But it is noticed that due to lack of stimulation and congenial environment, the development of mental flexibility or divergent thinking is stopped. Thus, unfavourable environmental conditions have been found to influence the work of the creative person and offers less stimulation to foster creativity than the congenial atmosphere either at home or school.


(d) Socio-economic Status and Family Size

Socio-economic condition of the family is responsible for affecting creativity among the children. The children of lower income group experience authoritarian and lack of opportunities to express their individuality and to foster creativity. Similarly in large families it is found out that children's needs are not properly gratified due to less favourable conditions at home which hamper the development of creativity.


(e) Inability to Detect Creativity in Time

Generally there are different procedures to identify creativity But sometimes it is not noticed early and too late for stimulation for full development of these potentials. Hence, creative potential is affected and not nurtured property.


(f) Unfavourable School Conditions

Next to home the child spends at least eight hours a day in school. If the school conditions are unfavourable, the stimulation to promote creativity provided by a favourable home environment is a waste. Sometimes it is marked that authoritarian teaching-learning, too much memorisation too much dependence on text-book and curricula defective system of examination, overcrowded class, lack of co-curricular activities, lack of initiative of the teacher in the school, strict discipline and discouragement of anything that does not face within the prescribed pattern are responsible for hindering the path of creativity.


(g) Unwilling to Take Risk and Lack of Foresightedness 

It is revealed that most of the children in schools are not ready to take risk and to do new work either due to fear or not having the foresightedness. This situation might have occurred either due to family background or because of school conditions although every student has some form of creativity or the other. Thus unsatisfactory conditions at home and school obstruct the promotion of creativity among our pupils.

Creativity

Creativity


Introduction


We encounter with increasingly complex problems in today's world. Success in the complex world depend on our ability to solve these problems. New discovery and development is possible only due to creative thinking. Thus, whatever good and beautiful that has survived through the passage of time in human civilization and culture, is designed and determined by the creative thinkers. Creativity, thus, the highest order of human potentiality of a country that contributes optimum growth and development, progress and prosperity, and nurtures the greatness and glory of a nation's destiny. The creative persons are really the assets of the nation and the greater the creative potential that a nation holds, the better it is exploited for the cause of the nation. Therefore, in the educational process we should develop the creative abilities among children.


Meaning/Defining Creativity


Creativity has many meanings, probably because it arouses interest among a wide variety of scholars-including philosophers, historians, educators, psychiatrists and psychologists who view it from their separate perspectives. Some think of creativity as personal idiosyncrasy while others associate it with special competency. Thus, creativity is that which appears new to every moment or it is the responses that are novel to the society as well as to the individual. 

Drevdahl (1956) defined creativity as "the capacity of a person to produce compositions, products or ideas of any sort which are essentially new or novel and previously unknown to the producer".

Skinner defined the creative thinker is one who explores new ideas and makes new observation, new predictions and new inferences. Thus, creativity is the capacity or ability of an individual to create, discover or produce a new idea or object including the re-arrangement or reshaping of what is already known to him.

Koble (1958) defined as "creativity implies invention the uncovering of new facts or new relationships among new or old data.

Guilford (1960) said that "creativity refers to abilities that are most characteristics of creative people. Thus creativity refers to the abilities of individuals to create or produce results of creative nature.

Torrance (1962) defined creativity is the process of becoming sensitive to problems, deficiencies, gaps in knowledge, missing elements, dishermonies, and so forth".

McKinnon (1963) defined "creativity is a process extended in time and characterized by originality adaptiveness and realization".

Ausubel (1963) defined "creativity is a generalized constellation of intellectual abilities, personality variables and problem solving traits".

Thurstone defined creativity is an act of the thinker which comes suddenly to him and implies some novelty to him.

Tylor (1964) defined a process is creative when it results in a novel work that is accepted as tenable useful or satisfying by a group at a point in time.

Stein (1974) defined creativity is a process which results in novel work that is accepted as tenable or useful or satisfying to a group of people at some point in time.

Willach and Kogan (1965) defined creativity lies producing more associations and in producing more that are unique.

Thus for creativity there is no correct response it is new or original and unique. It is the capacity or ability of an individual to create, discover or produce a new idea or object including the rearrangement or reshaping of what is already known to him.

Baker (1962) defined creativity as bringing about notable changes in things, thoughts and social structure through action thinking which results in a situation not previously known to us.

Vernon (1967) considers creativity mainly as "on ability and a form of cognitive activity. According to him, creativity means the abilities and personality characterstics that underline the production of artistic or scientific work which is generally recognised as creative and original.


The creative person is a divergent thinker. He discovers or offers uncommon thoughts or ideas, unexpected suggestions and unconventional views. Andrews (1961) defines a creative person has a positive self-integrating force, a process of self actualization and expression of being. Creativity in terms of product refers to the capacity of individual by which something new is produced, ie an idea or an object including a new form or arrangement of old elements. Creativity in terms of process refers to the act of mind, that calls into play, motivation. perception. learning and thinking. According to Rogers "the creative process is the emergence in action of a novel relational product growing out of the uniqueness of the individual on the one-hand and materials, events, people or circumstances of his life on the other". A creative environment is that which motivates a person to produce new ideas, patterns or relationships. Rogers also mentioned four environmental conditions that may foster creativity. Le., accepting the individual as of unconditional worth. providing climate free from external evaluation, understanding the child empathically and providing psychological freedom.


Nature of Creativity


The following are the nature of creativity :


(a) Creativity is universal : Creativity is not confined to any individual groups of individuals, caste, colour sex or creed. It has no boundary of age. location or culture. It is applicable to all stages of education and universal in nature. 

(b) Creativity abilities are natural : It is not surrounded and developed With artificial and forceful situation. It can be nourished and nurtured by training and proper education. It is both innate and acquired. 

(c) Creative expressions are new or novel : All individuals are creative in diverse ways and in different degrees. It is not restricted to a chosen few. It brings newness or novelty in the system or something new into being. The emphasis is on the newness and lack of previous existence of the idea or product.

(d) Creative expressions are wider in scope : It has no limit or boundaries. It is a kind of adventurous and open thinking. It covers multifarious human accomplishments and all fields of human life.

(e) Creative expressions carries ego involvement : No one other than the creator can experience the warmth. happiness and satisfaction which he receives through his creation. The creator takes pride in his creation and hence makes ego involved statements like it is my idea and I have solved this problem, etc. 

(f) Creative abilities are not completely spontaneous rather it requires constant understanding discipline hardwork and patience to produce something new and unique. It is a kind of adventurous thinking and a departure from the closed thinking.

(g) Creativity is the ability to go beyond the immediate solution, redefine the problem or some part of it and unusual ideas and new approach to the problem. It Involves many abilities like fluency, flexibility originality and elaboration.


Characteristics of a Creative Person

According to Tylor, the characteristics of a Creative Person are the following :


(a) Strong momory powers and full of new ideas about things;

(b) Tendency to evaluate the ideas and actions of sell and others;

(c) Flexible and open minded;

(d) All the four qualities like originality. fluency. flexibility and power of elaboration;

(e) Sensitivity to problems, openness to new ideas and experiences;

(f) Curiosity and having intellectual persistence;

(g) Tendency to seek challenges and manipulative ideas;

(h) Prefering complex ideas and tolerance for ambiguity;

(i) Commitment to work and inclination to take risk;

(j) Resourceful, adventurous and extrovert, and 

(k) More perseverance and less traditional-bound.


Torrance indicated that a creative person is a (i) divergent thinker: (ii) forming ideas or hypothesis-concerning problem; (iii) testing these hypothesis and communicating the results, (iv) capable of modifying and retesting the hypothesis, (v) original, useful and socially accepted abilities and (vi) development of novel approach to solve problems.

 The researchers in their findings concluded the following behavioural characteristics of a creative person :


1. Flexible and open minded

2. Suggest better ways of doing a job

3. Originality of ideas and expression

4. Ability to use material, words or ideas in new ways

5. Bold and emotionally sensitive, resourceful, radical or a sense of adventure and curious nature 

6. A high degree of awareness, enthusiasm and concentration

7. Self-discipline and capacity to integrate things 

8. Respect for the opinions of others

9. Humorous, playful. dominant and self-assertive

10. Lack of rigidity, high values, intolerant for injustice, enjoy strange ideas, rich imagination and expressive

11. Need for autonomy and have high aspirations

12. Sense of self-confidence and reserve and

13. Venturesome and pursuit of self chosen interests

June 03, 2022

Adjustment and Maladjustment



Adjustment and Maladjustment


Meaning of Adjustment


The concept of adjustment is as old as human race on earth. From the very beginning of the period of Darwin the concept was used purely in biological sense. But man as a social animal not only he is to adapt to physical demands but also adjust to social pressures. Thus the concept of adjustment is not simple as adaptation. Psychologists and scholars differ considerably in Interpreting its meaning and nature and defined adjustment as follows:


1. According to Coleman adjustment is the "outcome of the individuals attempts to deal with stress and meet his needs to maintain harmonious relationships with the environment".


2. According to Smith, "A good adjustment is one which is both realistic and satisfying. At least in the long run, it reduces to a minimum the frustrations, the tensions and anxieties which a person must endure".


3. According to Gates and Jersild the "term adjustment is a continuous process by which a person varies his behaviour to produce a more harmonious relationship between himself and environment".


4. According to C.V. Good "adjustment is the process of finding and adopting modes of behaviour suitable to the environment or the changes in the environment".


5. According to Shaffer "adjustment is the process by which a living organism maintains a balance between its needs and the circumstances that influence the satisfaction of these needs".


Psychologists have interpreted adjustment from two points of views, l.e.. Adjustment as an achievement and Adjustment as a process.


Adjustment as an achievement means how efficiently an individual can perform his duties in different circumstances.

Similarly, adjustment as a process is of major importance for psychologists, teachers and parents and describes the ways and means of an individual's adaptation to himself and his environment without reference to the quality of such adjustment or its outcome in terms of success or failure. It only shows how an individual or a group or groups of people can cope up under changing circumstances otherwise known as adjustment as a process.

Thus we see that adjustment means reaction to the demands and pressures of social environment imposed upon the individual or it is not only the process of fitting oneself into available circumstances but also the process of changing the circumstances to fit one's needs.



Characteristics of Adjustment


In the above definitions, the following characteristics have been enumerated or stated.


1. Adjustment is the process of need reduction.


2. Adjustment is the interaction between an individual and with his environment.


3. It is a harmonious relationship between person and the environment. The degree of harmony depends on two things-(a) Certain potentialities within a person and (b) Character of environment. her mo


4. It is an interaction between a person and his environment. 


5. Adjustment brings happiness, efficiency and some degree of social feelings. 


6. Adjustment depends on external and internal demands. These are social, psychological and physiological needs of an individual.


7. Adjustment maintains physiological and psychological balance that influences the satisfaction of those needs.


8. Adjustment is a satisfactory relation of a person to his environment (physical, social and psychological.)


9. Adjustment refers both to a process and to a state.


10. The state of a person refers to a harmonious relationship between him and the environment. 


Meaning of Maladjustment


Maladjustment refers to the failure of the individual to adjust to the needs of self and demands of the environment. It can be judged from the behaviour of an individual shown in a given situation. Thus the pattern of behaviour is not conformity with the social and cultural patterns or within the range of the culturally permissible patterns at home or in the school or in the community is called maladjusted behaviour. These children are unmanageable in the home, causing difficulties for the parents and siblings. They are problem creators in school, retarded in educational achievements, destructive, quarrelsome and often socially immature. These children are sometimes called emotionally disturbed or socially unacceptable or delinquent or having psychological instability and require special educational treatment in order to develop their personal and educational readjustment. Thus, maladjustment refers to a disharmony between the person and his environment.


Causes of Maladjustment


There are numerous factors in home, society and school which leads to maladjustment in addition to the physical, psychological and psycho-social factors. Let us now discuss the factors contributing to maladjustment.

1. Physique

The physique and appearance play an important role in the social development of the child. Inadequacy of the biological structure and nervous system very much influences the adjustment of the individual. Eysenck is of the view that the tendency of maladjustment is to some extent genetically determined. Physical disabilities develop a number of problems resulting in maladjustment.


2. Long Sickness and Personal Inadequacies

When a child suffers from long diseases or sickness his/her social development and academic achievement in school suffers a lot. He/She feels perplexed and frustrated. This situation leads to maladjustment. Similarly there are ambitious parents who decide the goals for their children without understanding the mental status and abilities. This may frustrate the child and he/she may commit many mistakes which ultimately affects his stability.


3. Parental attitude and Broke" Home

Today the parents fail to give the child the love, affection security, acceptance and direction that he/she needs to develop adequately. Besides, there are rapid social and economic changes taking place and the old practices are being replaced by new ones. If the parents are unable to fulfil the needs and show lack of affection then it may lead to maladjustment. Similarly children in broken homes and conflicting family, do not get the affection, security and guidance which affect the mental stability of the children.


4. Poverty and Illiteracy

It is true that due to poor home condition the parents cannot fulfil the legitimate needs of their children which may lead to maladjusted behaviour. Similarly, illiterate parents sometimes may not give proper guidance and help to the child which are certainly required for smooth running of his/her life. This may also create confusion and conflict which may lead to maladjusted behaviour.


5. Acceptance of Social Values

There exists the reciprocal relationship between a person and the society in which he/she lives. He/She must adhere to the values and norms prescribed by the society. If the social values are maintained, the individual will be given the status of a normal person. But sometimes the individual is unable to cope up with the societal values which may lead to misunderstanding and turn to maladjusted behaviour.


6. Class Differences and Religious Practices

In our country it is a fact that there are privileged and underprivileged people living with different beliefs, habits. practices and thinking. Because of these differences, differential treatment are given to the children of different communities which may consequently lead to maladjustment.


7. Teacher and Curriculum

Teachers are the pivot in the school. They can either make or mar the nation if they so desire. But it is noticed that most of the teachers in the school are ill-trained and commit blunders in handling children and their problems. Similarly the needs of the children are not met in the present day curriculum effectively and also do not cope up with the changing environment. Thus this situation creates tension and anxiety in children which leads to maladjusted behaviour.


8. Classroom Climate or Unfavourable Atmosphere in the School

Classroom climate and unfavourable atmosphere in the school may create emotional tension and problems among the students which may ultimately lead to maladjusted behaviour. In the research study it is found out that authoritarian administration affects the mental health adversely and negatively and develops the feeling of inadequacy and incompetence which ultimately results in maladjusted behaviour.


9. Rigid Discipline, adverse report, discrepancy, lack of recognition, present day examination pattern and lack of guidance, etc., also develop the maladjusted behaviour among the children.


10. Unfulfilment of Need

If the needs of the children are not gratified then it may lead to frustration which ultimately affects the pattern of adjustment. This situation may develop, maladjusted behaviour among the children.


Symptoms of Maladjustment


An adjusted individual is able to make appropriate responses to overcome frustrating situations whereas the responses of a maladjusted person is inadequate and inappropriate, unable to resolve his internal conflict, partially successful in reaching his goals, lack of insight and potentialities and leads to abnormal emotional responses. The symptoms of maladjustment are the following: 


1. Physical Symptoms: Stuttering, stammering. scratching head, facial twitching, biting nails, rocking feet and restlessness.


2. Nervours Disorders: Fears-anxiety, phobias. timidity, oversensitivity. Withdrawal-unsociability and solitariness. Depression-brooding and melancholy periods. Excitability-overactivity. apathy-lethargy, unresponsiveness and no interests.


3. Habit Disorders: Speech-stammering and defect in speech. Sleep-night terrors, walking or talking in sleep; Nail biting, indiscriminate eating, physical symptoms like allergic conditions.


4. Behaviour Disorders: Unmanageable-defiance disobedience, aggressiveness, destructiveness, cruelty, jealous behaviour, stealing and begging, truancy, violence, hyperactivity, negativism and sex disturbances. 


5. Emotional Symptoms-Excessive worry, fear. inferiority, hatred, extreme timidity, persistent anxiety. conflict and tension. 


6. Educational and Vocational Difficulties: Unusual response to school discipline, inability to concentrate and inability to keep jobs.


All these symptoms are the signs of maladjustment.


Methods of Adjustment or Defence Mechanisms or Mechanisms of Adjustment


When an individual meets with stress in the form of a conflict, frustration, anxiety or pressure, his immediate reaction is either to be aggressive or to be withdrawal type or play as a neutral role in order to reduce his mental tension and to balance in the society. These common ways which the individual use to defend or escape from conflicts is known as defence or adjustment mechanisms. The defence mechanism helps the individual to preserve him self-concept and to protect him from anxiety. Every individual uses these mental mechanisms or protective devices to some extent or the other to escape from conflict situation.


Any habitual method of overcoming blocks, reaching goals satisfying motives, relieving frustration and maintaining equilibrium is called adjustment mechanism. Thus, in order to lead a healthy, happy and satisfying life one has to learn the various ways of adjustment, i.e., coping with one's environment as effectively as possible. The methods used for keeping and restoring harmony between the individual and his environment can be grouped into two categories, l.e., direct and indirect methods.


Direct Methods of Adjustment Mechanism


This is the method by which the individual makes efforts to reduce/release his tension consciously. These methods are logical and rational in nature and employed intentionally in getting permanent solution of the problem faced by the individual in a particular situation. The following are the direct method of adjustment mechanism:


1. Removing the Difficulty/Hurdles

Here the individual tries to either remove or destroy all the barriers and difficulties which comes in his/her way to reach his goals.


2. Improving Efforts

When one finds it difficult to remove his/her barriers or solves his/her problems to cope up with the environment he/ she may attempt with a new zeal by increasing his/her efforts to overcome the difficulties. This activity develops confidence and improves his/her behaviour.


3. Change in the Working Pattern

When the individual sees that he/she is unable to remove or destroy his/her barriers, he/she thinks again about his/her approach and makes necessary changes in the means or path to achieve the goal/destination.


4. Adopting Compromising Means

For maintaining harmony between himself/herself and the environment one may change his/her direction of efforts by changing the original goal or may seek partial substitution of goal or may adopt compromising means to maintain harmony.


5. Substitution to Other Goals

In spite of the best attempts, sometimes it is found out that the individual fails to achieve his/her goal. If this situation occurs then the individual substitutes the original goals by some new goals, i.e., the person who could not become 1.A.S. Officer, may adopt the profession of teaching.


6. Withdrawal

There are many persons who do not like to face the confrontation and take risk in their life. They try to adjust by accepting defeat or withdrawing themselves from the situation to maintain balance in the environment.


7. Making Proper Choices and Decisions

When a person is confronted with two or more equally desirable goals he/she adopts the method of problem solving and starts analysing the total situation and tries to decide more rationally and logically the choices and decisions to achieve the goals.


Indirect Methods of Adjustment Mechanism


This is the method by which a person tries to seek temporary adjustment or makes an effort to reduce tension unconsciously. The following are the mental devices/ mechanisms in the process of one's adjustment to one's self and the environment.


1. Projection

Putting blame on others for one's failure is called projection. It means to project one's feelings, thoughts, and aspirations on external objects or in which the individual places the blame for his difficulties to others. By this mechanism the individual is able to direct his aggressive feelings towards others rather than towards himself. A student who has been caught in the examination for cheating may satisfy himself that others had also cheated. Similarly an individual who is lazy prefers to justify himself by declaring that he does not work because all others are not working.


2. Rationalisation

It means giving justification. This is a process of protecting our feelings of worth or self-esteem by giving desirable but untrue excuses. For example, the person who could not get the grapes, may say that 'grapes are sour' and he does not want to have them. A boy who is late for school finds many excuses, i.e., the clock was slow, breakfast was late or she failed just by two marks because the teacher had a grudge against her. A promotion is not received because the employer is biased.


3. Repression

It is a mechanism in which painful experiences, conflicts and unfulfilled desires are pushed down into our unconscious. In this way one unconsciously tries to forget the things that might make him anxious or uncomfortable. One tries to get temporary relief from the tension or anxiety by believing that the tension producing does not exist. A person who hates his father and a person who wished her mother dead, cannot express their feelings as they cause pain, shame or guilt. Such repressed desire or thoughts however do not remain hidden or permanently inhibited. They crop up nightmares, anxiety, reactions, stuttering and other nervous manifestations. Through repression a person conveniently forgets the things that might make him uncomfortable.


4. Suppression

In suppression we consciously decide to exclude an idea from our thoughts, our action and conversation whereas in repression painful and anxiety producing experiences are unconsciously and automatically excluded from the conscious thought process. Suppression is the wilful evasion of an irritating conflict, the conscious rejection of a painful experience or a deliberate attempt to forget a distasteful event.


5. Simple Denial

The easiest way of maintaining the balance of personality development is to deny the facts which could create conflict in the mind. When children are busy in play activities, if parents call them, the children will say they heard nothing. Adults are also not always prepared to admit their fault/failures frankly in their daily life. Denial helps to postpone facing a problem or a failure.


6. Compensation

This is a mechanism by which an individual tries to balance or cover up his deficiency in one field by exhibiting his strength in another field or try to overcome a failure or deficiency in one area through achieving recognition in another area. For example, an academically weak student may work hard and show his abilities in dramatics and compensate his failure, i.e., the boy who is weak in English compensates in math. Thus this is a mechanism which provides an individual with substitute satisfaction, when his actual needs are thwarted.


7. Sublimation

It is a mechanism of substitution by which an individual directs his energies and drives away from activities which are socially or morally unacceptable, towards those which are approved in order to satisfy a need. It is usually related to the sex drive, an individual who is unable to satisfy his sex needs would make up by reading romantic books, drawing romantic pictures or writing romantic poems. It is the mechanism in which all divisions of the psychic, i.e., the id, ego, and the super-ego work in concert with each other. An unmarried woman interested in children may give expression to her repressed marital urge by engaging herself in orphanage work or in any child welfare institution.


8. Identification

It is an adjustment mechanism which enables one to achieve satisfaction from the success of other people, groups or organisations. An adolescent who accepts a film star as his ideal tries to appear and act in the manner he has seen the star acting and students often identify themselves with their favourite teachers. As a result of this we adopt the mannerisms and habits of our favourite artists, teachers, friends and filmstars, in dress, in speech and in other styles of living.

June 02, 2022

เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ



เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ 


เค…เคญिเคตृเคฆ्เคฆि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ा เคถिเค•्เคทा เคธे เค—เคนเคจ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคนै। เคฏเคนी เค•ाเคฐเคฃ เคนै เคธे เค•ि เคฎเคจोเคตिเคœ्เคžाเคจ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค, เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ เค•े เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•ो เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เค•िเคฏा เค—เคฏा เคนै। เค‡เคธ เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฏเคน เคตिเคฆिเคค เคนोเคคा เคนै เค•ि เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เค•ाเคฐเค• เค•ौเคจ-เคธे เคนै। เค‡เคจ เค•ाเคฐเค•ों เค•ो เคง्เคฏाเคจ เคฎें เคฐเค–เค•เคฐ เคนी เคฏเคน เคธเคฎ्เคญเคต เคนो เคชाเคคा เคนै। เค•ि เคถिเค•्เคทाเคฐ्เคฅिเคฏों เค•ो เคตिเค•ाเคธ เคชเคฅ เคชเคฐ เคช्เคฐเคถเคธ्เคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒी เคต्เคฏूเคน เคฐเคšเคจा เค•ा เคธเคฎुเคšिเคค เคฐूเคช เคธे เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เค•िเคฏा เคœाเคฏे।


เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เค•ा เค…เคฐ्เคฅ


เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคถैเคถเคต เค…เคตเคธ्เคฅा เคธे เคช्เคฐौเคข़ เค…เคตเคธ्เคฅा เคคเค•, เคถเคฐीเคฐ เค•े เคตिเคญिเคจ्เคจ เค…ंเค—ों เค•े เค†เค•ाเคฐ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เค•ी เคฒเคฎ्เคฌाเคˆ, เคšौเคก़ाเคˆ เคคเคฅा เคญाเคฐ เคญी เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคนोเคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ी เคฐเคšเคจा เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคจे เค•े เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฎुเค– เค•ाเคฐเคฃ, เคฌाเคน्เคฏ เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคธे เค…เคจ्เคคः เค•्เคฐिเคฏा เค•เคฐเคจा เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ी เค•ोเคถिเค•ाเค“ं เค•ा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคตं เคตिเค˜เคŸเคจ, เคธाเคฎाเคœिเค• เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคญोเคœเคจ เคคเคฅा เคœเคฒเคตाเคฏु เค‡เคค्เคฏाเคฆि เค•े เคช्เคฐเคญाเคต เคธ्เคตเคฐूเคช เคนोเคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ी เค•เคญी เคฒเคฎ्เคฌाเคˆ, เคšौเคก़ाเคˆ เคเคตं เคญाเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै เคคो เค•เคญी เค‰เคธเค•ा เคตिเค˜เคŸเคจ เคนोเคคा เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคถाเคฐीเคฐिเค• เคตृเคฆ्เคงि เค•ो เคฎाเคชा เคญी เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค…เคคः เคตृเคฆ्เคงि เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนोเคคी เคนै। เคฏเคฆि เคชूเคฐ्เคต เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคถเคฐीเคฐ เค•ी เคฒเคฎ्เคฌाเคˆ, เคšौเคก़ाเคˆ เคเคตं เคญाเคฐ เคฎें เคฅोเคก़ी เคธी เคญी เคฌเคข़ोเคค्เคคเคฐी เคนोเคคी เคนै เคคो เค‰เคธे เคตृเคฆ्เคงि เค•เคนा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคธोเคฐเคจ्เคธเคจ เค•े เคถเคฌ्เคฆों เคฎें- “เคตृเคฆ्เคงि เคธे เค†เคถเคฏ เคถเคฐीเคฐ เคคเคฅा เคถाเคฐीเคฐिเค• เค…ंเค—ों เค•ा เคญाเคฐ เคคเคฅा เค†เค•ाเคฐ เค•ी เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจा เคนै, เคเคธी เคตृเคฆ्เคงि เคœिเคธเค•ा เคฎाเคชเคจ เคธเคฎ्เคญเคต เคนो।"


เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค…เคฐ्เคฅ

เคตिเค•ाเคธ เคถเคฌ्เคฆ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค•ा เคฆ्เคฏोเคคเค• เคนै। เคต्เคฏाเค•्เคคि เคฎें เคฏเคฅा เคธเคฎเคฏ เคนोเคจे เคตाเคฒे เคตिเคญिเคจ्เคจ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคตिเค•ाเคธ เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। เคตिเค•ाเคธ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคต्เคฏเค•्เคคि เคฎें เคฎाเคจเคธिเค•, เคธाเคฎाเคœिเค•, เคธंเคตेเค—ाเคค्เคฎเค• เคคเคฅा เคถाเคฐीเคฐिเค• เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคต्เคฏเค•्เคคि เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคธเคฎเคธ्เคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคตिเค•ाเคธ เค•เคนा เคœाเคคा เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เคชเคฐ เคตैเคฏเค•्เคคिเค• เคญिเคจ्เคจเคคा เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค‡เคธ เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคจिเคถ्เคšिเคค เคฆिเคถा เคนोเคคी เคนै เค…เคฅเคตा เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคเค• เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เค•्เคฐเคฎ เค•ी เคฆिเคถा เคฎें เคนोเคคा เคนै। เคฏเคน เคตिเค•ाเคธ เค•เคญी เค…เคตเคฐूเคฆ्เคง เคจเคนीं เคนोเคคा เคตเคฐเคจ् เคถเคจैः เคถเคจैः เคธเคคเคค् เคฐूเคช เคฎें, เค•िเคธी-เคจ-เค•िเคธी เคฐूเคช เคฎें เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เค•ी เคฆिเคถा เคฎें เคฌเคข़เคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคต्เคฏเค•्เคคि เค•ी เคตिเคญिเคจ्เคจ เคตिเคถेเคทเคคाเค“ं เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เค—ुเคฃाเคค्เคฎเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•े เคฆेเค–ा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคตृเคฆ्เคงि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ เค•े เค‰เคชเคฐ्เคฏुเค•्เคค เค…เคฐ्เคฅ เคธे เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนोเคคा เคนै เค•ि เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เคฎुเค–्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคถाเคฐीเคฐिเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนोเคคी เคนै। เคถเคฐीเคฐ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เค‡เคจ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ा เคฎाเคชเคจ เคญी เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै เคคเคฅा เคตिเค•ाเคธ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ्เค—เคค เคธाเคฎाเคœिเค•, เคธाเคธ्เค•ृเคคिเค•, เคจैเคคिเค•, เคฎाเคจเคธिเค•, เคถाเคฐीเคฐिเค• เคเคตं เคธंเคตेเค—ाเคค्เคฎเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै।


เคตृเคฆ्เคงि เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ- เคเค• เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคฒिเค เคตृเคฆ्เคงि เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ เคฎें เค•ोเคˆ เค…เคจ्เคคเคฐ เคฆिเค–ाเคˆ เคจเคนीं เคฆेเคคा, เคฒेเค•िเคจ เคฏเคฆि เคง्เคฏाเคจ เคธे เคฆेเค–ा เคœाเคฏे เคคो เคตृเคฆ्เคงि เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคญी เค•เคˆ เค…เคจ्เคคเคฐ เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎिเคฒเคคे เคนैं। เค‡เคจ เค…เคจ्เคคเคฐों เค•ो เคตเคฐ्เคฃเคจ เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคนैं -

เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคนเคฎ เคฆेเค–เคคे เคนैं เค•ि เคตृเคฆ्เคงि เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคธंเค•ीเคฐ्เคฃ เคนोเคคा เคนै เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ เคถเคฌ्เคฆ เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เคต्เคฏाเคชเค• เคฆृเคท्เคŸि เคธे เคนोเคคा เคนै। เคฒेเค•िเคจ เคฆोเคจों เคถเคฌ्เคฆों เค•ा เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคฌाเคฒเค• เค•े เคต्เคฏเค•्เคคिเคค्เคต เค•ी เค‰เคจ्เคจเคคि เค•े เคธाเคฅ เคนी เคนोเคคा เคนै, เค‡เคธเคฒिเค เค‡เคจ เคฆोเคจों เคถเคฌ्เคฆों เค•ो เคนเคฎ เคเค•-เคฆूเคธเคฐे เค•े เคฒिเคฏे เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐ เคฒेเคคे เคนैं। 

เคตृเคฆ्เคงि เคต เคตिเค•ाเคธ เค•े เค…เคจ्เคคเคฐ เค•ो เคจिเคฎ्เคจ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคญी เคต्เคฏเค•्เคค เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै --


1. เคตृเคฆ्เคงि เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค•ा เคช्เคฐเคคीเค• เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เค•เคฆ, เคญाเคฐ, เค†เค•ाเคฐ, เคŠँเคšाเคˆ เค†เคฆि เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคตृเคฆ्เคงि เค•เคนा เคœाเคคा เคนै।

 เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคตिเค•ाเคธाเคค्เคฎเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคญी เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคนै। เคต्เคฏเค•्เคคिเคค्เคต เค•े เคธเคญी เคชเค•्เคทों เคฎें เค‰เคจ्เคจเคคि เค•े เคฒिเคฏे เค‡เคธเค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै।


2. เคตृเคฆ्เคงि เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคœीเคตเคจ-เคชเคฐ्เคฏเคจ्เคค เคšเคฒเค•เคฐ เคเค• เคจिเคถ्เคšिเคค เค†เคฏु เคชเคฐ เคœाเค•เคฐ เคฐूเค• เคœाเคคी เคนै เค…เคฐ्เคฅाเคค् เคถाเคฐीเคฐिเค• เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เค—्เคฐเคนเคฃ เค•เคฐเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคตृเคฆ्เคงि เคฐूเค• เคœाเคคी เคนैं। 

เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคเค• เคธเคคเคค् เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคนै เคœो เคœเคจ्เคฎ เคธे เคฒेเค•เคฐ เคฎृเคค्เคฏु เคคเค• เคจिเคฐเคจ्เคคเคฐ เคšเคฒเคคी เคฐเคนเคคी เคนै। เคถाเคฐीเคฐिเค• เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เค—्เคฐเคนเคฃ เค•เคฐเคจे เค•े เคฌाเคฆ เคญी เคฏเคน เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคšเคฒเคคी เคฐเคนเคคी เคนै।


3. เคตृเคฆ्เคงि เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•े เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฎเคจुเคท्เคฏ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคธ्เคชเคท्เคŸ เคฐूเคช เคธे เคฆेเค–ा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เค‰เคจเค•ो เคฎाเคชा เคต เคคोเคฒा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। 

เคตिเค•ाเคธ เค•ाเคฐ्เคฏเค•्เคทเคฎเคคा, เค•ाเคฐ्เคฏเค•ुเคถเคฒเคคा เค”เคฐ เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เค—ुเคฃाเคค्เคฎเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคต्เคฏเค•्เคค เค•เคฐเคคा เคนै। เค…เคคः เค‡เคจเค•ो เคช्เคฐเคค्เคฏเค•्เคท เคฐूเคช เคธे เคฎाเคชा เคจเคนीं เคœा เคธเค•เคคा เคฒेเค•िเคจ เค‡เคจเค•ा เค…เคจुเคญเคต เค•िเคฏा เคœाเคคा เคนै เค”เคฐ เค‡เคจเค•ा เคจिเคฐीเค•्เคทเคฃ เค•िเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै।


4. เคตृเคฆ्เคงि เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा เค•ा เคเค• เค…ंเคถเคฎाเคจ เคนै। เคตृเคฆ्เคงि เคถเคฌ्เคฆ เค…เคค्เคฏเคจ्เคค เคธीเคฎिเคค เค…เคฐ्เคฅ เคฒिเคฏे เคนुเค เคนैं। 

เคตिเค•ाเคธ เคถเคฌ्เคฆ เค…เคค्เคฏเคจ्เคค เคต्เคฏाเคชเค• เคนै। เคฏเคน เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคธเคฎ्เคชूเคฐ्เคฃ เคตिเค•ाเคธ เคธे เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนै। เคตृเคฆ्เคงि เคตिเค•ाเคธ เคช्เคฐเค•्เคฐिเคฏा

 เค•ी เคนी เคเค• เค‰เคชเค•्เคฐिเคฏा เค•เคนी เคœा เคธเค•เคคी เคนै |


เค…เคตिเค•ाเคธ-เค•्เคฐเคฎ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ

(Trend of Changes in Development Process)


เคตिเค•ाเคธ-เค•्เคฐเคฎ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ो เคšाเคฐ เคตเคฐ्เค—ों เคฎें เคฌाँเคŸा เคœा เคธเค•เคคा เคนै --


(1) เค†เค•ाเคฐ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ (Change in Size) - เคœเคจ्เคฎ เค•े เคฌाเคฆ เคœ्เคฏों-เคœ्เคฏों เคฌाเคฒเค• เค•ी = of เค†เคฏु เคฌเคข़เคคी เคœाเคคी เคนै, เค‰เคธเค•े เคถเคฐीเคฐ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคคा เคœाเคคा เคนै। เคถเคฐीเคฐ เค•े เคฏे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ-เคฌाเคน्เคฏ เคเคตं เค†เคจ्เคคเคฐिเค• เคฆोเคจों เค…เคตเคฏเคตों เคฎें เคนोเคคे เคนैं। เคถเคฐीเคฐ เค•ी เคฒเคฎ्เคฌाเคˆ, เคšौเคก़ाเคˆ เคเคตं เคญाเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै। เค†เคจ्เคคเคฐिเค• เค…ंเค— เคœैเคธे เคนृเคฆเคฏ, เคฎเคธ्เคคिเคท्เค•, เค‰เคฆเคฐ, เคซेเคซเคก़ा เค†เคฆि เค•ा เค†เค•ाเคฐ เคญी เคฌเคข़เคคा เคนै। เคถाเคฐीเคฐिเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคฎाเคจเคธिเค• เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคญी เคนोเคคे เคนैं। เค†เคฏु เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ 30 เคฌाเคฒเค• เค•ा เคถเคฌ्เคฆเค•ोเคท เคฌเคข़เคคा เคนै เค”เคฐ เคธ्เคฎเคฐเคฃ เคถเค•्เคคि เค•ा เคญी เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนोเคคा เคนै।


(2) เค…ंเค—-เคช्เคฐเคค्เคฏเคฏों เค•े เค…เคจुเคชाเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ (Proportional Change in Bodily Parts) - เคฌाเคฒเค• เคเคตं เคตเคฏเคธ्เค• เค•े เค…ंเค—-เคช्เคฐเคค्เคฏंเค—ों เค•े เค…เคจुเคชाเคค เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ เคนोเคคा เคนै। เคฌाเคฒ्เคฏाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคนाเคฅ-เคชैเคฐ เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เคธिเคฐ เคฌเคก़ा เคนोเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เค•िเคถोเคฐाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เค†เคจे เคชเคฐ เคฏเคน เค…เคจुเคชाเคค เคตเคฏเคธ्เค•ों เค•े เคธเคฎाเคจ เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เค…เคจ्เคคเคฐ เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคญी เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎिเคฒเคคा เคนै। เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคฎें เคฌाเคฒเค• เค•ाเคฒ्เคชเคจिเค• เคœเค—เคค เคฎें เค˜ूเคฎเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เค•िเคถोเคฐाเคตเคธ्เคฅा เค•े เคฌाเคฆ เคตเคน เคตाเคธ्เคคเคตिเค• เคœเค—เคค เคฎें เค† เคœाเคคा เคนै। เคฌाเคฒ्เคฏाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคฌाเคฒเค• เค†เคค्เคฎเค•ेเคจ्เคฆ्เคฐिเคค เคนोเคคा เคนै เค•िเคจ्เคคु เค•िเคถोเคฐाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคตเคน เคตिเคทเคฎเคฒिंเค—ी เคฎें เคฐुเคšि เคฒेเคจे เคฒเค—เคคा เคนै।


(3) เค•ुเค› เคšिเคจ्เคนों เค•ा เคฒोเคช (Disappearance of Some Signs) — เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธाเคฅ เคนी เคฅाเค‡เคฎเคธ เค—्เคฐเคจ्เคฅि, เคฆूเคง เค•े เคฆाँเคค เค†เคฆि เค•ा เคฒोเคช เคนो เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เคธाเคฅ เคนी เคตเคน เคฌाเคฒ-เค•्เคฐिเคฏाเค“ं เคเคตं เค•्เคฐीเคก़ाเค“ं เค•ो เคญी เคค्เคฏाเค— เคฆेเคคा เคนै।


(4) เคจเคตीเคจ เคšिเคน्เคจों เค•ा เค‰เคฆเคฏ (Origin of New Signs) — เค†เคฏु เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคฐเคนเคจ เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคฌाเคฒเค• เคฎें เค…เคจेเค• เคจเคตीเคจ เคถाเคฐीเคฐिเค• เคเคตं เคฎाเคจเคธिเค• เคšिเคน्เคจ เคช्เคฐเค•เคŸ เคนोเคคे เคฐเคนเคคे เคนैं; เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคธ्เคฅाเคฏी เคฆाँเคคो เค•ा เค‰เค—เคจा। เค‡เคธเค•े เคธाเคฅ เคนी เคฒैंเค—िเค• เคšेเคคเคจा เค•ा เคญी เคตिเค•ाเคธ เคนोเคคा เคนै। - เค•िเคถोเคฐाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคฎुँเคน เคเคตं เค—ुเคช्เคคांเค—ों เคชเคฐ เคฌाเคฒ เค‰เค—เคจे เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคนो เคœाเคคे เคนैं।


เค…เคญिเคตृเคฆ्เคงि เคต เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค

(Principles of Growth & Development)


(I) เคธเคฎाเคจ เคช्เคฐเคคिเคฎाเคจ เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of Uniform Pattern) - เคเค• เค•े เคœीเคตों เคฎें เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคเค• เค•्เคฐเคฎ เคชाเคฏा เคœाเคคा เคนै เค”เคฐ เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เค•ा เคช्เคฐเคคिเคฎाเคจ เคญी เคธเคฎाเคจ เคฐเคนเคคा เคนै। เคฎाเคจเคต เคœाเคคि เค•े เคตिเค•ाเคธ เคชเคฐ เคญी เคฏเคน เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคฒाเค—ू เคนोเคคा เคนै। เค—ेเคธेเคฒ เคจे เคญी เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ा เคธเคฎเคฐ्เคฅเคจ เค•เคฐเคคे เคนुเค เค•เคนा เคนै เค•ि, “เคฏเคฆ्เคฏเคชि เคฆो เคต्เคฏเค•्เคคि เคธเคฎाเคจ เคจเคนीं เคนोเคคे เคนैं, เค•िเคจ्เคคु เคธเคญी เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฌाเคฒเค•ों เคฎें เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค•्เคฐเคฎ เคธเคฎाเคจ เคนोเคคा เคนै।" เคตिเคถ्เคต เค•े เคธเคญी เคญाเค—ों เคฎें เคฌाเคฒเค•ों เค•ा เค—เคฐ्เคญाเคตเคธ्เคฅा เคฏा เคœเคจ्เคฎ เค•े เคฌाเคฆ เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค•्เคฐเคฎ เคธिเคฐ เคธे เคชैเคฐ เค•ी เค“เคฐ เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธी เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ी เคชुเคท्เคŸि เคนเคฐเคฒॉเค• เคฎเคนोเคฆเคฏ เคจे เคญी เค•ी เคนै।


(2) เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคธे เคตिเคถिเคท्เคŸ เค•्เคฐिเคฏाเค“ं เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of General to Specific Response) - เคฌाเคฒเค• เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค•्เคฐिเคฏाเค“ं เคธे เคตिเคถिเคท्เคŸเคคा เค•ी เค“เคฐ เคนोเคคा เคนै। เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธเคญी เค•्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏा เคนोเคคी เคนै, เค‰เคธเค•े เคฌाเคฆ เคตเคน เคตिเคถिเคท्เคŸ เคฐूเคช เคงाเคฐเคฃ เค•เคฐเคคी เคนै। เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคฎें เคฌाเคฒเค• เค•िเคธी เคตเคธ्เคคु เค•ो เคชเค•เคก़เคจे เค•े เคฒिเค เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เค…ंเค—ों เค•ो เคช्เคฐเคฏोเค— เคฎें เคฒाเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคฌाเคฆ เคฎें เคตเคน เค‰เคธ เคตเคธ्เคคु เค•ो เคชเค•เคก़เคจे เค•े เคฒिเค เคตिเคถिเคท्เคŸ เค…ंเค— เค•ा เคช्เคฐเคฏोเค— เค•เคฐเคคा เคนै। เคถैเคถเคตाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคฌाเคฒเค• เค•िเคธी เคตเคธ्เคคु เค•ो เคฆेเค–เค•เคฐ เค‰เคธเค•ो เคชเค•เคก़เคจे เค•े เคฒिเค เคนाเคฅ, เคชैเคฐ, เคฎुเค–, เคธिเคฐ เค†เคฆि เค•ो เคšเคฒाเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เค†เคฏु เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจे เคชเคฐ เคตเคธ्เคคु เค•ो เคชเค•เคก़เคจे เค•े เคฒिเค เคนाเคฅ เค•ी เคช्เคฐเคคिเค•्เคฐिเคฏा เค•เคฐเคคा เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•ा เคฐूเคช เค‰เคธเค•े เค…เคจ्เคฏ เค•्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคญी เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎिเคฒเคคा เคนै।


(3) เคธเคคเคค् เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of Continuous Growth) - เคฎाเคจเคต เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค•्เคฐเคฎ เค—เคฐ्เคญाเคตเคธ्เคฅा เคธे เคฒेเค•เคฐ เคช्เคฐौเคข़ाเคตเคธ्เคฅा เคคเค• เคธเคคเคค् เคฐूเคช เคฎें เคšเคฒเคคा เคฐเคนเคคा เคนै | เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เค•เคญी เคคीเคต्เคฐ เคฏा เค•เคญी เคฎเคจ्เคฆ เคนो เคธเค•เคคी เคนै। เคฌाเคฒเค• เคฎें เค—ुเคฃों เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคฏเค•ाเคฏเค• เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै। เค‡เคจเค•ा เคตिเค•ाเคธ เคธเคคเคค् เคฐूเคช เคฎें เคฎเคจ्เคฆ เค—เคคि เคธे เคนोเคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•ी เคชुเคท्เคŸि เค•े เคฒिเค เคฌाเคฒเค•ों เค•े เคฆाँเคคों เค•ा เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆिเคฏा เคœा เคธเค•เคคा เคนै। เคฒเค—เคญเค— 6 เคฎाเคน เค•ी เค†เคฏु เคชเคฐ เคถिเคถु เค•े เคฆूเคง เค•े เคฆाँเคค เคจिเค•เคฒเคจे เคชเคฐ เค…เคจुเคญเคต เคนोเคคा เคนै เค•ि เคฏे เคฆाँเคค เคฏเค•ाเคฏเค• เคช्เคฐเค•เคŸ เคนुเค เคนैं। เคตाเคธ्เคคเคตिเค•เคค เคฏเคน เค•ि เคฆाँเคคों เค•ा เคตिเค•ाเคธ 5 เคฎाเคน เค•ी เคญ्เคฐूเคฃाเคตเคธ्เคฅा เคธे เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคนो เคœाเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคตे เคœเคจ्เคฎ เค•े เคฌाเคฆ เคธे 6 เคฎाเคน เค•ी เค†เคฏु เคฎें เคฎเคธूเคข़ों เคธे เคฌाเคนเคฐ เคจिเค•เคฒเคจा เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เคนोเคคे เคนैं।


(4) เคชเคฐเคธ्เคชเคฐ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of Inter-relationship ) - เค‡เคธ เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคธे เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคนै เค•ि เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเคญिเคจ्เคจ เค—ुเคฃ เคชเคฐเคธ्เคชเคฐ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงिเคค เคนोเคคे เคนैं। เคเค• เค—ुเคฃ เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคœिเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคนो เคฐเคนा เคนै, เค…เคจ्เคฏ เค—ुเคฃ เคญी เค‰เคธी เค…เคจुเคชाเคค เคฎें เคตिเค•เคธिเคค เคนोंเค—े; เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคคीเคต्เคฐ เคฌुเคฆ्เคงि เคตाเคฒे เคฌाเคฒเค• เค•े เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธाเคฅ เคนी เค‰เคธเค•ा เคถाเคฐीเคฐिเค• เค”เคฐ เคธाเคฎाเคœिเค• เคตिเค•ाเคธ เคญी เคคीเคต्เคฐ เค—เคคि เคธे เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เคตिเคชเคฐीเคค เคฎเคจ्เคฆ เคฌुเคฆ्เคงि เคฌाเคฒเค•ों เค•ा เคถाเคฐीเคฐिเค• เคเคตं เคธाเคฎाเคœिเค• เคตिเค•ाเคธ เคญी เคฎเคจ्เคฆ เคนोเคคा เคนै |


(5) เคถเคฐीเคฐ เค•े เคตिเคญिเคจ्เคจ เค…ंเค—ों เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ (Principle of different rate of Growth of Different Parts of the Body) - เคถเคฐीเคฐ เค•े เคธเคญी เค…ंเค—ों เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคเค• เค—เคคि เคธे เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै। เค‡เคจเค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เคชाเคˆ เคœाเคคी เคนै। เคฏเคนी เคฌाเคค เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เคชเคฐ เคญी เคšเคฐिเคคाเคฐ्เคฅ เคนोเคคी เคนै। เคถเคฐीเคฐ เค•े เค•ुเค› เค…ंเค— เคคेเคœ เค—เคคि เคธे เคตिเค•เคธिเคค เคนोเคคे เคนैं เค”เคฐ เค•ुเค› เคฎเคจ्เคฅเคฐ เค—เคคि เคธे; เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, 6 เคตเคฐ्เคท เค•ी เค†เคฏु เคคเค• เคฎเคธ्เคคिเคท्เค• เคตिเค•เคธिเคค เคนोเค•เคฐ เคฒเค—เคญเค— เคชूเคฐ्เคฃ เค†เค•ाเคฐ เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐ เคฒेเคคा เคนै, เคœเคฌเค•ि เคต्เคฏเค•्เคคि เค•े เคนाเคฅ-เคชैเคฐ, เคจाเค•-เคฎुँเคน เค•ा เคตिเค•ाเคธ เค•िเคถोเคฐाเคตเคธ्เคฅा เคคเค• เคชूเคฐा เคนो เคœाเคคा เคนै। เคฏเคน เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคถाเคฐीเคฐिเค• เคชเค•्เคท เค•े เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคฎाเคจเคธिเค• เคชเค•्เคท เคญी เคฒाเค—ू เคนोเคคा เคนै। เคฌाเคฒเค• เคฎें เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฌुเคฆ्เคงि เค•ा เคตिเค•ाเคธ 14 เคฏा 15 เคตเคฐ्เคท เค•ी เค†เคฏु เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคนो เคœाเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคคเคฐ्เค• เคถเค•्เคคि เคฎเคจ्เคฆ เค—เคคि เค•े เคธाเคฅ เคตिเค•เคธिเคค เคนोเคคी เคฐเคนเคคी เคนै।


(6) เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคฆเคถा เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of Development Direction) — เค‡เคธी เค•ो เค•ेเคจ्เคฆ्เคฐ เคชเคฐिเคงि เค•ी เค“เคฐ เคตिเค•ाเคธ เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เค•เคนเคคे เคนैं। เค‡เคธเคฎें เคตिเค•ाเคธ เคธिเคฐ เคธे เคชैเคฐ เค•ी เค“เคฐ เคเค• เคฆिเคถा เค•े เคฐूเคช เคฎें เคนोเคคा เคนै। เคฌाเคฒเค• เค•ा เคธिเคฐ เคชเคนเคฒे เคตिเค•เคธिเคค เคนोเคคा เคนैं เค”เคฐ เคชैเคฐ เคธเคฌเคธे เคฌाเคฆ เคฎें เคฏเคนी เคฌाเคค เค‰เคธเค•े เค…ंเค—ों เคชเคฐ เคจिเคฏเคจ्เคค्เคฐเคฃ เคชเคฐ เคญी เคฒाเค—ू เคนोเคคी เคนै। เคฌाเคฒเค• เคœเคจ्เคฎ เค•े เค•ुเค› เคธเคฎเคฏ เคฌाเคฆ เคธเคฐ्เคตเคช्เคฐเคฅเคฎ เค…เคชเคจे เคธिเคฐ เค•ो เคŠเคชเคฐ เค‰เค ाเคจे เค•ा เคช्เคฐเคฏเคธ เคนै। 9 เคฎाเคน เค•ी เค†เคฏु เคฎें เคตเคน เคธเคนाเคฐा เคฒेเค•เคฐ เคฌैเค เคจे เคฒเค—เคคा เคนै। เคงीเคฐे-เคงीเคฐे เค˜िเคธเค• เค•เคฐ เคšเคฒเคคे-เคšเคฒเคคे  เคตเคน เคชैเคฐों เค•े เคฌเคฒ เคเค• เคตเคฐ्เคท เค•ी เค†เคฏु เคฎें เค–เคก़ा เคนो เคœाเคคा เคนै।


(7) เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคตिเคญिเคจ्เคจเคคाเค“ं เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of Individual Differences) - เคฌाเคฒเค•ों เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•े เค•्เคฐเคฎ เคฎें เคต्เคฏเค•्เคคिเค—เคค เคตिเคญिเคจ्เคจเคคाเคं เคญी เค…เคชเคจा เคช्เคฐเคญाเคต เคฆिเค–ाเคคी เคนैं, เค‡เคจเค•े เคช्เคฐเคญाเคต เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคฎें เค…เคจ्เคคเคฐ เค† เคœाเคคा เคนै। เค•िเคธी เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคคीเคต्เคฐ เค”เคฐ เค•िเคธी เค•ी เคฎเคจ्เคฆ เคนोเคคी เคนै। เค…เคคเคเคต เค†เคตเคถ्เคฏเค• เคจเคนीं เค•ि เคธเคญी เคฌाเคฒเค• เคเค• เคจिเคถ्เคšिเคค เค…เคตเคงि เคชเคฐ เคนी เค•िเคธी เคตिเคถिเคท्เคŸ เค…เคตเคธ्เคฅा เค•ी เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐ เคฒें। 


(8) เคญिเคจ्เคจเคคा เค•ा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค (Principle of Variation) - เคตिเค•ाเคธ เค•ा เค•्เคฐเคฎ เคเค• เคธเคฎाเคจ เคนो เคธเค•เคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคเค• เคธเคฎाเคจ เคจเคนीं เคนोเคคी เคนै। เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคถैเคถเคตाเคตเคธ्เคฅा เคเคตं เค•िเคถोเคฐाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคคीเคต्เคฐ เคฐเคนเคคी เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคฌाเคฒ्เคฏाเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคฎเคจ्เคฆ เคชเฅœ เคœाเคคी เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌाเคฒเค• เคเคตं เคฌाเคฒिเค•ाเค“ं เค•ी เคตिเค•ाเคธ เค—เคคि เคฎें เคญी เคญिเคจ्เคจเคคा เคชाเคˆ เคœाเคคी เคนै। 


เคตिเค•ाเคธ-เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคคों เค•ा เคฎเคนเคค्เคค्เคต (Importance of Development Principles) - เคตिเค•ाเคธ เค•े เคช्เคฐเคฎुเค– เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคคों เค•ा เคœ्เคžाเคจ เคถिเค•्เคทเค• เคเคตं เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคต्เคฏเค•्เคคि เคธเคญी เค•े เคฒिเค เคฎเคนเคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคนोเคคा เคนै। เค‡เคจเค•े เคœ्เคžाเคจ เค•ा เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคจिเคฎ्เคจเคฒिเค–िเคค เคฆृเคท्เคŸिเคฏों เคธे เค…เคงिเค• เคนै -

เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคคों เค•े เคœ्เคžाเคจ เคธे เคœ्เคžाเคค เคนोเคคा เคนै เค•ि เคฌाเคฒเค•ों เคธे เค•เคฌ เค”เคฐ เค•िเคธ เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เค•เคฐเคจी เคšाเคนिเค। เค‡เคธเค•े เคœ्เคžाเคจ เค•े เค…เคญाเคต เคฎें เคนเคฎ เคฌाเคฒเค•ों เคธे เคฌเคนुเคค เค…เคงिเค• เค—ुเคฃों เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เค•เคฐเคจे เคฒเค—เคคे เคนैं เคฏा เค‰เคจเค•ो เคจिเคฐเคฐ्เคฅเค• เคธเคฎเคเคจे เคฒเค—เคคे เคนैं। เคฏे เคฆोเคจों เคนी เคธ्เคฅिเคคिเคฏाँ เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฒिเค เคนिเคคเค•เคฐ เคจเคนीं เคนोเคคी เคนैं। เคช्เคฐเคฅเคฎ เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคฌाเคฒเค• เคฎें เคนीเคจเคคा เค•ी เคญाเคตเคจा เค† เคœाเคคी เคนै เค”เคฐ เคฆूเคธเคฐी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เค‰เคจเค•ो เคตिเค•ाเคธ เค•े เค‰เคค्เคช्เคฐेเคฐเค• เคจเคนीं เคฎिเคฒ เคชाเคคे เคนैं।

เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคคों เค•ा เคœ्เคžाเคจ เคนเคฎเค•ो เคฌเคคाเคคा เคนै เค•ि เคนเคฎ เค•เคฌ เคฌाเคฒเค•ों เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฒिเค เคช्เคฐेเคฐเคฃा เคช्เคฐเคฆाเคจ เค•เคฐें। เค‡เคธเค•े เคœ्เคžाเคจ เคธे เคฌाเคฒเค•ों เค•े เคฏเคฅोเคšिเคค เคตिเค•ाเคธ เค•े เคฒिเค เค…เคจुเค•ूเคฒ เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เค•ी เคฐเคšเคจा เค•ी เคœा เคธเค•เคคी เคนै; เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เคœเคฌ เคฌाเคฒเค• เคšเคฒเคจा เคฏा เคฌोเคฒเคจा เคช्เคฐाเคฐเคฎ्เคญ เค•เคฐे เคคो เค‰เคธे เค‡เคธเค•ा เค…เคญ्เคฏाเคธ เค•เคฐเคตाเคจा เคšाเคนिเค।

เคตिเค•ाเคธ เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เคธे เค…เคจเคญिเคœ्เคž เคนोเคจे เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฌाเคฒเค•ों เคฎें เค•เคญी-เค•เคญी เคฎाเคจเคธिเค• เคคเคจाเคต เคฏा เคธंเค˜เคฐ्เคท เคชैเคฆा เคนो เคœाเคคा เคนै เคœिเคธเค•े เค•ाเคฐเคฃ เค‰เคจเคฎें เคญाเคตเคจा-เค—्เคฐเคจ्เคฅिเคฏाँ เคตिเค•เคธिเคค เคนो เคœाเคคी เคนैं। เคถिเค•्เคทเค• เคเคตं เคฎाเคคा-เคชिเคคा เคฌाเคฒเค•ों เค•ो เคตिเค•ाเคธ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจों เค•ा เคชूเคฐ्เคต เคœ्เคžाเคจ เคฆेเค•เคฐ เค‰เคจเคฎें เค‰เคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคจे เคตाเคฒे เคคเคจाเคต เค•ो เค•เคฎ เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं।

เค‡เคจ เคตिเค•ाเคธ เค•े เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคคों เค•ा เคœ्เคžाเคจ เคถिเค•्เคทเค• เค•ो เคตिเคฆ्เคฏाเคฒเคฏों เคฎें เค•िเคฏाเค“ं เค•ा เค†เคฏोเคœเคจ เค•เคฐเคจे เคฎें เคญी เคธเคนाเคฏเค• เคนोเคคा เคนै।


เคฎाเคจเคต-เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เคคเคค्เคค्เคต

(Factors Influencing Growth & Development)


เคฎाเคจเคต-เคตिเค•ाเคธ เค•्เคฐเคฎ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒे เค…เคจेเค• เคคเคค्เคค्เคต เคนोเคคे เคนैं। เค‡เคจ เคคเคค्เคตों เคฆ्เคตाเคฐा เคตिเค•ाเคธ เค•ो เค—เคคि เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคी เคนै เคคเคฅा เคฏे เคคเคค्เคคเคต เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคจिเคฏเคจ्เคค्เคฐिเคค เคญी เคฐเค–เคคे เคนैं। เคฏเคนाँ เค‰เคจ  เคคเคค्เคตों เคชเคฐ เคธंเค•्เคทिเคช्เคค เคฎें เคตिเคšाเคฐ เค•เคฐเคจा เค‰เคชเคฏुเค•्เคค เคนोเค—ा।


(1) เคตंเคถाเคจुเค•्เคฐเคฎ (Heredity) - เคฌाเคฒเค• เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคตंเคถाเคจुเค•्เคฐเคฎ เคธे เค‰เคชเคฒเคฌ्เคง เค—ुเคฃ เคเคตं เค•्เคทเคฎเคคाเค“ं เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคฐเคนเคคा เคนै। เค—เคฐ्เคญเคงाเคฐเคฃ เค•เคฐเคจे เค•े เคธाเคฅ เคนी เคฌाเคฒเค• เคฎें เคชैเคคเค• เค•ोเคทों เค•ा เค†เคฐเคฎ्เคญ เคนो เคœाเคคा เคนै เคคเคฅा เคฏเคนीं เคธे เคฌाเคฒเค• เค•ी เคตृเคฆ्เคงि เคเคตं เคตिเค•ाเคธ เค•ी เคธीเคฎाเคं เคธुเคจिเคถ्เคšिเคค เคนो เคœाเคคी เคนै। เคฏे เคชैเคคृเค• เค—ुเคฃ เคชीเคข़ी-เคฆเคฐ-เคชीเคข़ी เคนเคธ्เคคाเคจ्เคคเคฐिเคค เคนोเคคे เคฐเคนเคคे เคนैं। เคฌाเคฒเค• เค•े เค•เคฆ, เค†เค•ृเคคि, เคฌुเคฆ्เคงि, เคšเคฐिเคค्เคฐ เค†เคฆि เค•ो เคญी เคตंเคถाเคจुเค•्เคฐเคฎ เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคงी เคตिเคถेเคทเคคाเคฏें เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคคी เคนैं | เค…เคจुเคธंเคงाเคจों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคฆेเค–ा เค—เคฏा เคนै เค•ि เคšเคฐिเคค्เคฐเคนीเคจ เคฎाเคคा-เคชिเคคा เค•े เคฌाเคฒเค• เคšเคฐिเคค्เคฐเคนीเคจ เคนी เคนोเคคे เคนैं। 


(2) เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ (Environment) -  เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคญी เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคจे เคตाเคฒा เคคเคค्เคต เคนै। เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เค•े เคช्เคฐเคญाเคตเคธ्เคตเคฐूเคช เคต्เคฏเค•्เคคि เคฎें เค…เคจेเค• เคตिเคถेเคทเคคाเค“ं เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคนोเคคा เคนै। เคถैเคถเคตाเคตเคธ्เคฅा เคธे เคนी เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคฌाเคฒเค• เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคจे เคฒเค—เคคा เคนै। เคฌाเคฒเค• เค•े เคœीเคตเคจ เคฆเคฐ्เคถเคจ เคเคตं เคถैเคฒी เค•ा เคธ्เคตเคฐूเคช, เคธ्เค•ूเคฒ, เคธเคฎाเคœ, เคชเคก़ौเคธ เคคเคฅा เคชเคฐिเคตाเคฐ เค•े เคช्เคฐเคญाเคต เค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคนी เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนोเคคा เคนै। เคถเคจैः เคถเคจैः เคฌाเคฒเค• เค‰เคธ เค…เคตเคธ्เคฅा เค•ो เคช्เคฐाเคช्เคค เค•เคฐ เคฒेเคคा เคนै เคœिเคธเคฎें เคตเคน เค…เคชเคจी เคฏोเค—्เคฏเคคा เคเคตं เค•्เคทเคฎเคคा เค•े เค…เคจुเคธाเคฐ เคตाเคคाเคตเคฐเคฃ เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคกाเคฒเคจे เคฎें เคธเค•्เคทเคฎ เคนोเคคा เคนै।


(3) เคฌुเคฆ्เคงि (Intelligence) - เคฎเคจोเคตैเคœ्เคžाเคจिเค•ों เคจे เค…เคชเคจे เค…เคง्เคฏเคฏเคจों เค•े เค†เคงाเคฐ เคชเคฐ เคจिเคถ्เคšिเคค เค•िเคฏा เคนै เค•ि เค•ुเคถाเค—्เคฐเคฌुเคฆ्เคงि เคตाเคฒे เคฌाเคฒเค•ों เค•ा เคถाเคฐीเคฐिเค• เคเคตं เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เคฎเคจ्เคฆ เคฌुเคฆ्เคงि เคตाเคฒों เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เค…เคงिเค• เคคेเคœ เค—เคคि เคธे เคนोเคคा เคนै। เค•ुเคถाเค—्เคฐเคฌुเคฆ्เคงि เคฌाเคฒเค• เคถीเค˜्เคฐ เคฌोเคฒเคจे เคเคตं เคšเคฒเคจे เคฒเค—เคคे เคนैं। เคช्เคฐเคคिเคญाเคถाเคฒी เคฌाเคฒเค• 11 เคฎाเคน เคฎें, เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฌुเคฆ्เคงि เคฌाเคฒเค• 16 เคฎाเคน เค•ी เค†เคฏु เคฎें เค”เคฐ เคฎเคจ्เคฆ เคฌुเคฆ्เคงि เคฌाเคฒเค• 24 เคฎाเคน เค•ी เค†เคฏु เคฎें เคฌोเคฒเคจा เคธीเค–เคคा เคนै।


(4) เคฒिंเค— (Sex) – เคฌाเคฒเค•ों เค•े เคถाเคฐीเคฐिเค• เคเคตं เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคฒिंเค—-เคญेเคฆ เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคญी เคชเคก़เคคा เคนै। เคœเคจ्เคฎ เค•े เคธเคฎเคฏ เคฌाเคฒเค•ों เค•ा เค†เค•ाเคฐ เคฌเคก़ा เคนोเคคा เคนै, เค•िเคจ्เคคु เคฌाเคฆ เคฎें เคฌाเคฒिเค•ाเค“ं เคฎें เคถाเคฐीเคฐिเค• เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค—เคคि เคคीเคต्เคฐ เคนोเคคी เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌाเคฒिเค•ाเค“ं เคฎें เคฎाเคจเคธिเค• เคเคตं เคฏौเคจ เคชเคฐिเคชเค•्เคตเคคा เคฌाเคฒเค•ों เคธे เคชเคนเคฒे เค† เคœाเคคी เคนै।


(5) เค…เคจ्เคคःเคธ्เคค्เคฐाเคตी เค—्เคฐเคจ्เคฅिเคฏाँ (Endocrine glands) - เคฌाเคฒเค• เค•े เคถเคฐीเคฐ เคฎें เค…เคจेเค• เค…เคจ्เคคःเคธ्เคฐाเคตी เค—्เคฐเคจ्เคฅिเคฏाँ เคนोเคคी เคนैं เคœिเคจเคฎें เคธे เคตिเคถेเคท เคช्เคฐเค•ाเคฐ เค•े เคฐเคธ เค•ा เคธ्เคฐाเคต เคนोเคคा เคนै। เคฏเคนी เคฐเคธ เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเค•ाเคธ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคฏे เค—्เคฐเคจ्เคฅिเคฏाँ เคฐเคธ เค•ा เคธ्เคฐाเคต เค ीเค• เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคธे เคจ เค•เคฐें เคคो เคฌाเคฒเค• เค•ा เคตिเค•ाเคธ เค…เคตเคฐुเคฆ्เคง เคนो เคœाเคคा เคนै; เค‰เคฆाเคนเคฐเคฃ เค•े เคฒिเค, เค—เคฒ-เค—्เคฐเคจ्เคฅि (Thyroid (Gland) เคธे เคธ्เคฐाเคตिเคค เคฐเคธ เคฅाเค‡เคฐॉเค•्เคธिเคจ เคฌाเคฒเค• เค•े เค•เคฆ เค•ो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เค•เคฐเคคा เคนै। เค‡เคธเค•े เคธ्เคฐाเคตिเคค เคจ เคนोเคจे เคชเคฐ เคฌाเคฒเค• เคฌौเคจा เคฐเคน เคœाเคคा เคนै।


(6) เคœเคจ्เคฎ-เค•्เคฐเคฎ (Birth Order) - เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเค•ाเคธ เคชเคฐ เคชเคฐिเคตाเคฐ เคฎें เคœเคจ्เคฎ-เค•्เคฐเคฎ เค•ा เคช्เคฐเคญाเคต เคญी เคชเคก़เคคा เคนै। เค…เคง्เคฏเคฏเคจों เคธे เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै เค•ि เคชเคฐिเคตाเคฐ เคฎें เคœเคจ्เคฎ เคฒेเคจे เคตाเคฒे เคช्เคฐเคฅเคฎ เคฌाเคฒเค• เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เคฆूเคธเคฐे, เคคीเคธเคฐे เคฌाเคฒเค• เค•ा เคตिเค•ाเคธ เคคेเคœ เค—เคคि เคธे เคนोเคคा เคนै। เค‡เคธเค•ा เค•ाเคฐเคฃ เคฏเคน เคนै เค•ि เคฌाเคฆ เค•े เคฌाเคฒเค• เค…เคชเคจे เคธे เคชूเคฐ्เคต เคœเคจ्เคฎें เคฌाเคฒเค•ों เคธे เค…เคจुเค•เคฐเคฃ เคฆ्เคตाเคฐा เค…เคจेเค• เคฌाเคคें เคถीเค˜्เคฐ เคธीเค– เคฒेเคคे เคนैं।


(7) เคญเคฏंเค•เคฐ เคฐोเค— เคเคตं เคšोเคŸ (Serious Diseases and Injuries) — เคญเคฏंเค•เคฐ เคฐोเค— เคเคตं เคšोเคŸ เคฌाเคฒเค• เค•े เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคฌाเคงा เคชैเคฆा เค•เคฐเคคे เคนैं। เคฒเคฎ्เคฌी เคฌीเคฎाเคฐिเคฏों เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฌाเคฒเค• เค•ा เคถाเคฐीเคฐिเค• เคตिเค•ाเคธ เค…เคตเคฐुเคฆ्เคง เคนो เคœाเคคा เคนै। เค‡เคธी เคช्เคฐเค•ाเคฐ เคฌाเคฒเค• เค•े เคธिเคฐ เคชเคฐ เคญाเคฐी เคšोเคŸ เคฒเค—เคจे เคธे เคญी เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคฌाเคงा เคชเคนुँเคšเคคी เคนै।


(8) เคชोเคทाเคนाเคฐ (Nutrition) - เคธเคจ् 1955 เคฎें เคตाเคŸเคฐเคฒू เคจे เค…เคซ्เคฐीเค•ा เค”เคฐ เคญाเคฐเคค เค•े เคšाเคฒเค•ों เค•े เคตिเค•ाเคธ เคชเคฐ เค•ुเคชोเคทเคฃ เค•े เคช्เคฐเคญाเคต เค•ा เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เค•เคฐเค•े เคจिเคท्เค•เคฐ्เคท เคจिเค•ाเคฒा เค•ि เค•ुเคชोเคทเคฃ เคธे เคฌाเคฒเค•ों เค•ा เคถाเคฐीเคฐिเค• เคเคตं เคฎाเคจเคธिเค• เคตिเค•ाเคธ เค…เคตเคฐुเคฆ्เคง เคนो เคœाเคคा เคนै।


(9) เคถुเคฆ्เคง เคตाเคฏु เคเคตं เคช्เคฐเค•ाเคถ (Pure Air and Light) - เคถुเคฆ्เคง เคตाเคฏु เคเคตं เคช्เคฐเค•ाเคถ เคจ เคฎिเคฒเคจे เคชเคฐ เคฌाเคฒเค• เค…เคจेเค• เคฐोเค—ों เค•ा เคถिเค•ाเคฐ เคฌเคจ เคœाเคคा เคนै เค”เคฐ เค‡เคธเค•े เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เค‰เคธเค•े เคตिเค•ाเคธ เคฎें เค…เคตेเคงाเคจ เคชैเคฆा เคนो เคœाเคคा เคนै।


(10) เคช्เคฐเคœाเคคि (Race) - เคช्เคฐเคœाเคคीเคฏ เคช्เคฐเคญाเคต เค•े เค•ाเคฐเคฃ เคฌाเคฒเค•ों เค•े เคตिเค•ाเคธ เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจเคคाเคँ เคชाเคˆ เคœाเคคी เคนै| เค…เคง्เคฏเคฏเคจ เคธे เคชเคคा เคšเคฒเคคा เคนै เค•ि เค‰เคค्เคคเคฐी เคฏूเคฐोเคช เค•ी เค…เคชेเค•्เคทा เคญूเคฎเคง्เคฏเคธाเค—เคฐीเคฏ เคฌเคš्เคšों เคตिเค•ाเคธ เคคेเคœ เค—เคคि เคธे เคนोเคคा เคนै। 

เคตिเค•ाเคธ เค•ी เค…เคตเคธ्เคฅाเคฏें (Stages of Development) 


Featured Post

Translation-Cum-Grammar Method

Translation-Cum-Grammar Method This method is also known as classical method. It is the oldest method and came in India with the Britishers....